Entrevista a Augusto Pérez-Alberti: «Os Penedos de Pasarela son un lugar único a nivel internacional»
O catedrático de Xeografía Física Augusto Pérez-Alberti foi entrevistado por La Voz de Galicia este domingo 21 de marzo.
Novo ataque á Costa da Morte
Xan Fernández Carrera
A Costa da Morte, moitas veces idealizada como un territorio virxe, mítico ou incluso lendario, con espazos naturais de gran valor paisaxístico e ecolóxico, durante a historia recente leva sufrido graves agresións que deixaron profundas feridas na súa pel.
Estes ataques producíronse tanto por mar coma por terra. Os do mar con produtos tóxicos como no afundimento do Casón en 1987 ou en forma de marea negra coma a do Prestige, do ano 2002, que lle afectou a todo o noso litoral.
As agresións por terra foron maiores en número e máis continuadas. Nos anos sesenta do pasado século, en plena vaga da construción de encoros, será o río Xallas o que sufra máis o impacto, pois no seu curso levantáronse varias represas, que ademais de anegar aldeas e terras de cultivo, contribuíron á desaparición de especies de pesca autóctonas. Máis tamén nos privaron de poder gozar dunha das fervenzas máis espectaculares, a do Ézaro, un dos maiores atractivos desta rexión costeira.
Por estes anos sesenta tamén comeza a plantación indiscriminada de eucalipto, que continúa aínda nos tempos actuais, sen respectar ningún tipo de solo, nin tan sequera o de uso agrícola. Na década seguinte, intentouse instalar unha planta de celulosa nada menos que en pleno esteiro do Anllóns. Os terreos para súa construción xa foran adquiridos, e tan só a mobilización da sociedade civil que culminaría na gran manifestación de Ponteceso do 28 de febreiro de 1976 impediu este aberrante proxecto.
Anos máis tarde, a finais do século XX e comezos do seguinte, principiou a febre das piscifactorías e das canteiras que tamén nos afectou. Para a construción das piscifactorías non servía calquera lugar da costa, senón que se elixiron espazos de alto valor natural e paisaxístico como foron o cabo Vilán e o cabo Touriñán. No primeiro instalouse unha baixo a oferta de crear máis de 70 postos de traballo, que despois serían menos dunha terceira parte. Curiosamente esta piscifactoría, tal como foi denunciado por unha asociación ecoloxista, estivo máis de cinco anos sen permiso de vertidos, cando o debería ter antes de iniciar a actividade. A súa construción deixou un notable impacto nun dos lugares máis senlleiros desta nosa costa.
O proxecto de Pescanova para construír a piscifactoría do cabo Touriñán era moito máis ambicioso, pois chegaría a ocupar uns 357.000 m2, co cal outro dos salientables espazos naturais quedaría gravemente danado con esta magna obra. O impacto ambiental realizado pola propia empresa promotora recoñecía unha afección crítica para os bancos marisqueiros, especialmente o do percebe e para a paisaxe, pero a pesar deste adverso informe, o goberno da Xunta aprobaría igual a iniciativa. Unha vez máis a mobilización cidadá, conseguiría botar abaixo o proxecto, de boa nos libramos, que de ir adiante, actualmente teríamos un verdadeiro mostro de cemento en abandono.
Por estes mesmos anos chegou tamén o andazo da apertura de canteiras, debido ao auxe da construción. A infección chegaría ata a paraxe singular dos penedos de Pasarela e Traba de Laxe. Unha empresa de maneira ilegal intentou abrir unha destas explotacións ao pé da pedra da Cachucha, pero diante da denuncia da A. C. Adiante Soneira, paralizouse a iniciativa. No ano 2006, outra empresa retomou o proxecto da canteira contando co apoio expreso do alcalde de Vimianzo daquel momento, que logrou crear un clima favorable a esta iniciativa coa oferta de numerosos postos de traballo, os mesmos cantos de serea de sempre. A mobilización de numerosas asociacións e colectivos, que entre outras accións, convocaron a manifestación de Pasarela aos penedos, o 11 de xuño de 2006, lograron paralizar este novo intento de agresión e conseguiuse que os penedos fosen declarados Paisaxe Protexida en 2009.
O penúltimo intento de ataque grave sobre esta Costa do Solpor foi o do proxecto de apertura da mina de ouro de Corcoesto. O método utilizado sempre o mesmo, o ofrecemento de centos de postos de traballo aproveitando un momento de crise económica. A magnitude do proxecto era enorme. A súa superficie sería como a que ocuparían 400 campos de fútbol e para extraer unhas 34 tm de ouro, supoñería acumular uns 122 millóns de tm de entullos e utilizar miles de tm de produtos tóxicos e enormes balsas para depositar os residuos producidos. Unha auténtica loucura, que de chegarse a facer realidade, o impacto ambiental sería demoledor, e no caso de producirse un accidente nunha das balsas, arrasaría toda a desembocadura do Anllóns. Pero sorprendentemente esta desatinada iniciativa contou co beneplácito dalgúns alcaldes. Outra vez máis, asociacións e colectivos, co apoio dalgúns partidos políticos e sindicatos, conseguiron paralizar a que sería unha das maiores agresións que se cometerían contra a Costa da Morte.
Cando xa nos parecía que este tipo de atentados era cousa do pasado, aparecen os parques eólicos, que baixo o paraugas da produción de enerxías alternativas, parece que teñen preferencia para situárense onde lles pete, sen o máis mínimo respecto por aqueles espazos protexidos polo seu valor histórico ou natural. Estas iniciativas, promovidas por empresas multinacionais tan só buscan o lucro económico, sen interesarlles para nada o desenvolvemento do territorio no que implantan estes parques.
Deste xeito, os penedos de Pasarela e Traba volven de novo a seren ameazados coa instalación do parque eólico proxectado para o Monte Chan, a pesar de seren un espazo protexido. Diante deste novo intento de ataque a este parque temático natural dos penedos, ocórrensenos estas interrogantes: Vai permitir a Consellería de Medio Ambiente, Territorio e Vivenda da Xunta de Galicia semellante agresión? Permanecerán impasibles diante deste atentado, alcaldes o outras autoridades que presumen na Feira Internacional de Turismo (FITUR) das valiosas calidades naturais do territorio ao que representan? Tolerará o sector turístico da Costa da Morte, logo de promover un turismo verde, de contacto co medio natural, que se degrade un espazo singular como estes dos penedos? Agardamos que todos eles se mostren defensores desta causa ben xusta. Ou terán que ser de novo as asociacións e demais colectivos, é dicir, a sociedade civil, a que interveña para salvar, unha vez máis, os penedos de Pasarela e Traba?
Presentamos alegacións contra o Parque eólico de Berdoias
A Asociación Parroquial de Berdoias (Vimianzo), a Asociación cultural Colectivo A Rula e o Seminario de Estudos Comarcais da Costa da Morte presentamos alegacións conxuntas contra o proxecto para o Parque Eólico de Berdoias e da súa infraestrutura de Evacuación (LAAT) promovido pola sociedade Iberdrola Renovables Galicia S.A.
No seu Documento Inicial, a empresa de enerxía eólica non recolle algúns dos elementos patrimoniais máis destacados da parroquia, como os conxuntos de petróglifos do Pedrouzo. Ademais este Parque terá un impacto severo en determinados bens, en especial para o patrimonio arqueolóxico da parroquia como o dolmen da Casota (Ben de Interese Cultural), a mámoa de Freáns e as dúas estacións de arte rupestre do Outeiro do Pedrouzo. Ademais, a proximidade excesiva da LAAT de Evacuación ao núcleo de Santa Cristiña e o seu patrimonio; así como a proximidade – nalgún caso interferencias- de diferentes tramos do Parque Eólico proxectado con rutas culturais como o Vieiro Fidalgo, o Camiño de Santiago a Muxía (por Brandomil) ou a Vía Mariana de Braga a Muxía.
Nas alegacións presentamos as seguintes conclusións:
- Salientamos a relevancia que desde o punto de vista histórico e do patrimonio cultural ten esta zona afectada polo proxecto de construcción do parque eólico promovido por Iberdrola.
- Cuestionamos a ausencia no proxecto de varios bens culturais catalogados e non catalogados e a falta dun estudo de campo en maior profundidade da zona afectada. Como sinalamos, algúns deles sufrirían un impacto severo de continuar adiante este proxecto.
- É esencial unha protección integral da zona polo elevado número de bens culturais que presenta. Os xacementos arqueolóxicos e os diferentes bens etnolóxicos e naturais deste lugar deben ser considerados e valorados conxuntamente, non como elementos illados. A presenza na parroquia de até tres vieiros/rutas de carácter cultural testemuña este singular valor etnográfico, histórico, arquitectónico e antropolóxico vinculados ás formas de vida e cultura tradicional galega que debemos preservar sen alteracións que desvirtúen este contexto.
A Casota de noite. Foto: Colectivo A Rula
Consecuentemente, reclamamos a inclusión de todos os elementos culturais referidos nas alegacións e a modificación do proxecto para preservar a zona no seu contexto.
Artigos de Moncho Gándara sobre o patrimonio da parroquia:
Tesouros de Berdoias: https://www.quepasanacosta.gal/tags/tesouros-berdoias
Petróglifos de Berdoias: https://www.quepasanacosta.gal/articulo/vimianzo/tesouros-berdoias-xxvi-prehistoria-petroglifos/20210213100541124978.html
Presentación en Berdoias do primeiro libro do Colectivo A Rula
Se se fala de petróglifos en Galicia, é imprescindible falar do Colectivo A Rula. Unha asociación que mudou radicalmente a visión que se tiña da arte rupestre galega, especialmente na Terra de Santiago. O descubrimento de numerosos novos gravados, a divulgación e protección deste patrimonio fixeron da Rula un referente fundamental no país.
É, pois, motivo de alegría ver como sae á luz a súa primeira publicación Na espiral dos círculos concéntricos. Un repaso en máis de 400 páxinas pola arte rupestre galega a través dos seus pasos e achegas. Nesta viaxe non faltan referencias á Costa da Morte, dúas delas na parroquia vimiancesa de Berdoais.
Precisamente esta será a primeira parada deste libro por estas terras, nun acto promovido polo SEMESCOM e pola Asociación Parroquial de Berdoias. A presentación terá lugar o sábado 17 de outubro nun lugar especial, tamén circular, a Eira do Carmelo. Desde aquí agradecemos ao propietario a súa amabilidade por cedernos este fantástico auditorio ao aire libre cargado de historia.
Presentación de Na espiral dos círculos concéntricos do Colectivo A Rula
Lugar: Eira do Carmelo en Berdoias – Vimianzo (ao lado da Escola)
Hora: 19h30
Prégase poñerse en contacto coa Asociación Parroquial de Berdoias para confirmar asistencia e non superar a capacidade máxima permitida para actos culturais como medida de prevención fronte á covid-19.
Texto recollido do facebook do Colectivo A Rula:
“As aldeas de Berdoias e Boallo (Vimianzo) protagonizan dous capítulos do noso novo libro polo que esta presentación “enxebre e diferente” serve para render tributo a dous lugares que conservan un legado cultural único.
Patrimonio relixioso, arqueolóxico e etnolóxico que agroman en cada recuncho destas aldeas da terra de Soneira hoxe unidas polo chamado “vieiro fidalgo”, axeitado nome que lembra a fonda pegada da familia Lema de orixe fidalga nestes lares. Porén, é a veciñanza desta parroquia o seu verdadeiro tesouro, fomos testemuñas disto en dúas xeiras nocturnas inesquecibles, a primeira, nunha chuviosa noite de Berdoias ó son das coplas de Carmen de Limideiro, e a segunda, un noite estival en Boallo na que aínda lembramos as lendas e contos narradas polos/as veciños/as da contorna sobre a ponte centenaria do río Castro. Esa mesma veciñanza que trata agora de rescatar do esquecemento a súa historia e o seu patrimonio como vía para frear o seu abandono.
Será un pracer e unha honra compartir de novo experiencias culturais e de vida con todas/os vós neste novo encontro e falarvos do patrimonio arqueolóxico destas aldeas. E será tamén, unha boa ocasión para sacar dos arquivos da Rula novas e vellas historias das pedras labradas na paisaxe da Terra de Soneira. Estades convidados!.
Agradecer finalmente á Asociación Parroquial de Berdoias e o SEMESCOM o convite e a organización desta actividade.”
Sobre o libro «O río Anllóns. Arteria principal de Bergantiños», unha obra enciclopédica de moito mérito
Xosé María Lema, presidente do SEMESCOM
Con certo atraso polo da pandemia por fin teño nas miñas mans o libro O río Anllóns, arteria principal de Bergantiños, da autoría de Fernando Cabeza Quiles, Evaristo Domínguez Rial, Xan X. Fernández Carrera, Antón García Losada e Luís Giadás Álvarez, todos membros do Instituto de Estudios Bergantiñáns (IEB), que o publica coa axuda dos Concellos de Carballo, Coristanco, A Laracha e Ponteceso.
Trátase dunha obra verdadeiramente enciclopédica na que se abarca todo o relativo a esta arteria fluvial identificada coa comarca de Bergantiños. Tras o limiar do escritor coristanqués Xosé Antonio Andrade, os autores manifestan o seu propósito de realizar «un estudo integral do río coa finalidade de achegar un maior coñecemento sobre el e espertar na poboación maior conciencia cara á súa conservación».
Consta de oito capítulos. O primeiro trata das diferentes denominacións que o río tivo ó longo da historia: río de Cesso, Discesso ou Decesso, ata as máis recentes de Allóns -ou a castelanizada Allones- ata chegar á actual de Anllóns.
Ata tres nomes
Para Carré Aldao (c. 1928) mesmo podía ter tres nomes: «Río Grande, Anllóns o Canduas». No noso libro anterior -tamén colectivo- sobre o río do Porto (2019) non nos dabamos explicado como ó gran colector das augas da Terra de Soneira lle impuxeran oficialmente, a partir dos anos sesenta do pasado século, o aséptico nome de «río Grande», cando está documentado «río do Porto» desde hai máis de 250 anos, polo menos desde 1764 (José Cornide), denominación que usaron xeógrafos da categoría de Domingo Fontán (1834) e Otero Pedrayo (a partir de 1920).
«Ríos grandes son todos os considerados principais para distinguilos dos ríos afluentes», advertiamos no noso libro, e a proba témola agora coa denominación popular -esta si- e semioficial de «río Grande» para un dos ramais do curso alto do Anllóns, que lles serviu ós autores para identificar o ramal primixenio: o que ten o seu nacemento no extremo oriental da serra de Montemaior (Soandres).
No capítulo segundo recóllense as descricións históricas do século XIX e do XX, de xeógrafos coma Otero Pedrayo, Río Barja, Pérez Alberti e, sobre todo, a exhaustiva do bergantiñán Salvador Parga Pondal na súa tese de 1950.
O capítulo terceiro dedícase integramente á personificación literaria do río nos poemas de Eduardo Pondal. O cuarto céntrase no estudo do seu curso en relación co resto da rede hidrográfica galega, coa subcunca da Costa da Morte e coa propia rede, na que se destaca o seu carácter disimétrico, xa que os afluentes da esquerda son máis longos e caudalosos cós da dereita (de aí a dificultade de concretar o ramal principal).
Por 29 parroquias
No quinto descríbese o río por cada unha das parroquias polas que pasa (29); un apartado moi extenso e ilustrativo no que se informa dos muíños, pontes, vilas, castros, torres, pazos, igrexas ou ermidas. O capítulo sexto é para os espazos naturais e o sétimo para a análise da hidronimia e a toponimia relacionada. Remátase cun estudo sobre a calidade das augas asinado por un grupo de científicas colaboradoras.
Convén ir lendo de vagar, dada a súa extensión (341 páxinas), esta ambiciosa obra ilustrada con múltiples fotografías e mapas a toda cor, dedicada ó gran colector das augas bergantiñás, o sexto río galego en lonxitude (71,46 km) tras o Miño, Ulla, Tambre, Eo e Eume.
Énchenos de satisfacción que en dous anos se publicasen dúas obras divulgativas de dous ríos do ámbito da Costa da Morte. Seguimos sendo pioneiros. A ver se hai quen se anime cos outros dous que faltan: o curto -pero ás veces impetuoso- río Castro da Terra de Nemancos, e o Xallas que tanta historia real ou lendaria recadou no seu curso de 64,5 km; o senlleiro río que non forma ría por desembocar en fervenza, a máis famosa de Galicia.
Novos petróglifos en Vimianzo grazas ao traballo dun rapaz da vila soneirá
O concello de Vimianzo incorpora novas manifestacións de arte rupestre ao seu catálogo patrimonial. Os descubrimentos de petróglifos en Vimianzo son relativamente recentes, salvando o caso da Pedra dos Letreiros de Carnés (hoxe destruídos) e os máis coñecidos son os do Pedrouzo e de Boallo, ambos na parroquia de Berdoias.
Nesta ocasión, por primeira vez catalóganse petróglifos nas parroquias de Vimianzo e Cambeda, moi próximos ademais á capital municipal. E se a noticia da descuberta xa é para sorprenderse, aínda enche de orgullo e alegría que sexa un rapaz novo, David Roget, que recén terminou agora o bacharelato quen se aventura polos montes a investigar e a preocuparse polo patrimonio cultural.
Deixamos ligazón á noticia completa recollida en La Voz de Galicia, edición Carballo.
https://www.lavozdegalicia.es/noticia/carballo/vimianzo/2020/08/30/brillante-estudiante-descubre-diez-estaciones-petroglifos-vimianzo/0003_202008C30C3991.htm?fbclid=IwAR1CZi7sQMfDRels1rPpFUXSx3Sxur8us9XAtr8VAq-pm0pMLaOB8DFytxE
Un novo libro sobre Moraime
O magnífico conxunto histórico de Moraime contará cunha nova obra monográfica sobre o seu pasado como mosteiro e mesmo como vila romana e lugar de enterramentos altomedievais.
Xan Fernández é o autor de “Moraime, centro histórico da Costa da Morte” que vén de publicar a Deputación da Coruña. A presentación terá lugar na propia igrexa de San Xiao de Moraime o sábado 15 de agosto ás 20h. Intervirán o deputado de Cultura da Deputación da Coruña Xurxo Couto, o historiador e antropólogo Manuel Vilar, e o propio autor do libro.
Zas, unha potencia en patrimonio e natureza
En novembro de 2016, por iniciativa do exconcelleiro de Cultura de Zas, Manuel García Velo, Lito, empezamos Zas polo miúdo, un estudo das dezaseis parroquias do municipio que fomos publicando mensualmente en www.concellodezas.org. En maio de 2020 contabilizábanse máis de dez mil visitas. O Concello e a Deputación van sacalo á luz tamén en formato libro, co cal confiamos en que se poña aínda máis en valor o rico patrimonio do municipio (arqueolóxico, artístico, histórico e natural) e que se aproveite tanto por parte das Administracións coma dos particulares.
As parroquias rurais teñen sempre algo que ver, empezando polas igrexas e as ermidas, pois cada unha delas -ademais de seren centros de culto- tamén son pequenos museos artísticos que gardan retablos e imaxes de máis de douscentos anos na súa maior parte. Sirvan como mostra uns artigos que publicamos en La Voz no mes de xuño sobre o santuario do Briño e as igrexas de Traba, Brandoñas, Roma e Meanos.
O territorio de Zas, delimitado nos despachos oficiais en 1836 dun xeito moi arbitrario, é unha especie de fuso alongado de norte a sur, do curso alto e medio do río do Porto á beira dereita do Xallas, que trouxo como consecuencia que entre os veciños das parroquias setentrionais e os das meridionais non houbese case ningunha relación e coñecemento durante décadas. A apertura dunha estrada que comunicase o norte co sur aínda data de case onte mesmo, pois aínda se rematou de asfaltar en 1973.
Dada esta dificultade xeográfica pode ser un tanto difícil para o Concello promover actividades que interesen por igual ás dezaseis parroquias.
Tres núcleos básicos
Polo tanto, propoñemos que se conformen tres núcleos -un no norte, outro no centro e outro no sur- para potenciar o máis sobranceiro de cada un. O núcleo do norte debería ter como centro O Allo, o principal espazo monumental do municipio; a visita ó musealizado primeiro pazo galego atrae multitude de visitantes, que tamén adoitan ver a igrexa renacentista e mesmo a fonte barroca do souto, o cruceiro do adro e o novo cemiterio. As visitas mesmo se incrementaron nos últimos anos coa programación de verán do Concello, con visitas teatralizadas, simposios histórico-artísticos e exposicións (coma a do naturalista Víctor López Seoane).
Desde O Allo pódense organizar percorridos polas parroquias próximas: San Cremenzo, Lamas -esta cunha igrexa de orixe gótica e a anta de Pedra Moura de Pedra Vixía (á que cumpriría, dunha vez por todas, prestarlle máis atención)- e, sobre todo, Baio, a parroquia de maior poboación. Aquí téñense feito percorridos urbanos para falar dos seus numerosos persoeiros (Labarta Pose, os irmáns Romero Lema, o escultor Martínez Ribera, o músico Martínez Posse, o bispo Romero Pose…), da historia da construción das escolas Agra Regueiro -un mestre que loitou pola escolarización das nenas- e das dúas igrexas, a nova e a vella. Dun tempo a esta parte espertaron grande interese en Baio os paseos fluviais, nos que cómpre destacar o traballo das asociacións A Fonte de Fornelos e Tabeirón de Baio, que restauraron muíños centenarios e sinalizaron os principais puntos. A Pedra Vixía e A Carballeira son áreas naturais idílicas.
O centro natural do núcleo intermedio é Zas. A capital municipal xa viña sendo o punto de partida para a cada vez máis concorrida Ruta dos Pazos (Romelle, As Hedreiras, Follente, tamén O Allo…) e tamén o pode ser para ver as igrexas da súa contorna (Santo Adrián, Loroño, Vilar, Mira, Carreira e Gándara), pois nalgunhas hai interesantes obras arquitectónicas, retablísticas e escultóricas, sobre todo nas dúas primeiras e na da capital municipal.
Zas tamén é o punto de partida para as rutas de sendeirismo ó curso alto do río do Porto, coas espectaculares fervenzas do Rabiñoso e de Budián, ambas as dúas integradas na Ruta da Auga deseñada para a que a Xunta acaba de aprobar en xuño unha achega de 20.000 euros para a súa homologación, sinalización e posta en valor, visita que se pode completar coa subida ó Bico de Meda, a mellor atalaia das paisaxes soneirás, bergantiñás e xalleiras. Por outra parte, é obriga inescusable seguir dándolle continuidade á Festa da Carballeira, de renome internacional e declarada de interese turístico de Galicia.
Brandomil, un espazo romanizado con fonda carga poética e histórica
O núcleo da zona sur, conformado polas parroquias de Roma, Meanos, Muíño, Brandoñas e Brandomil, é obvio que o seu centro debería estar nesta última, dado o seu renome. Brandomil, ademais de ser punto de partida para as visitas ás igrexas destas parroquias meridionais, tamén debe selo para acceder á Arca da Piosa, monumento megalítico tan importante coma o de Dombate, pois nel situou Pondal a tumba do valente Brandomil. Sería ideal adquirir o anaco de monte onde se atopa e acondicionar a súa perfecta mámoa, que mesmo asombrara a Charles Le Roux -que fora director xeral de Patrimonio da Bretaña francesa- cando celebramos o SEMESCOM celebrou o I Simposio de Megalitismo en 2006.
En Brandomil para cada vez máis xente en canto descobre a maxestosa Ponte Vella, pero, despois non ve máis nada e continúa o seu camiño. E algo hai que facer para poñer en valor o que está considerado desde 2008 o cuarto asentamento romano máis importante da provincia da Coruña. O documental de Manuel Rial Brandomil, vila romana a carón do Xallas (2019), producido pola Fundación Brandomil, demostrou o interese da veciñanza por que se coñeza o pasado romano da súa parroquia.
Sería imperdoable non aproveitar este positivo estado de ánimo veciñal e continuar, ano a ano coas escavacións da calzada romana que o verán pasado iniciara o arqueólogo xalleiro Lino Gorgoso. Por estar esta calzada nun camiño público abandonado, penso que se aforran trámites burocráticos. Unha vez ó descuberto -coas debidas proteccións- sería o único tramo de calzada romana de toda a Costa da Morte; un bo atractivo para os peregrinos xacobeos e da Ruta Mariana que tomaron este roteiro atraídos pola monumentalidade da Ponte Vella. Outro dos obxectivos a curto ou a medio prazo sería conseguir un local axeitado como centro de interpretación do Brandomil romano (Grandimirum?), que tamén podería servir de pequeno museo das pezas arqueolóxicas que hoxe hai dispersas.
A arte faise perenne cos retablos pétreos de Brandoñas e Santa Sía
O Concello de Zas prepara a edición en formato libro de Zas polo miúdo, resultado do traballo que desde novembro do 2016 viñemos publicando mes a mes Evaristo Domínguez e quen subscribe en www.concellodezas.org. Confiamos en que a edición en papel contribúa a revalorizar o patrimonio natural, histórico e artístico das dezaseis parroquias do concello.
Entre as novidades no eido da arte chamáronnos a atención uns antigos retablos realizados en pedra en dúas das cinco igrexas meridionais do concello. En Brandoñas, os dous retablos laterais da nave, case xemelgos, con paneis enmarcados por columnas helicoidais e grandes volutas. Son de estilo barroco do primeiro terzo do século XVIII, tanto polas columnas helicoidais (chamadas salomónicas) coma pola decoración. O do lado norte presídeo unha imaxe dun Santiago cabaleiro vestido á moda dezaoitesca, con casaca vermella e tricorne na cabeza; no fornelo do corpo inferior, un san Domingos. Que haxa en Brandoñas un altar dedicado a Santiago reforza a existencia dun vello camiño xacobeo de Santiago a Muxía por Brandomil. No retablo sur colocouse na fornela superior unha imaxe dunha mártir que anos atrás estaba no norte; nos nichos do corpo inferior unha Virxe co neno no colo e un Ecce Homo, separados por un anxo portador dunha cruz. Na arquitrabe que separa os dous corpos hai unha inscrición na que se desvelaba o nome do doador, pero quedou mutilada.
Detalle de Santiago Apóstolo na igrexa de Brandoñas (Foto: XMLema)
Carentes de documentación, o único dato que nos consta é a inscrición Ano 1717 no frontón dun fornelo da sancristía. En base a esta data e sobre todo pola feitura das imaxes atrevémonos a pensar que o seu autor non foi outro que o canteiro Domingos Martínez (de Pazos-Tines), de quen falamos hai pouco como o probable autor das fachadas-retablo do santuario do Briño (Borneiro) e da igrexa de Traba. Os Santiagos ecuestres de Brandoñas e de Traba son moi semellantes: polas súas vestiduras, os seus rostros serenos e, sobre todo, polas cabezas dos seus cabalos (xunto coa brida e as rendas). Martínez ben puido rematar a obra de Brandoñas en 1717 e despois pasar a Traba (1716-1724) e finalmente ó Briño (remataría a nave en 1733).
(Foto: XMLema)
Outro retablo pétreo interesante é o maior de Santa Sía de Roma, que consta dun ático e dun único corpo dividido en tres paneis separados, coma os de Brandoñas, por columnas salomónicas, pero neste caso cos fustes adornados con vides e pámpanos envolventes. No ático, baixo un relevo do Padre Eterno, hai outro da patroa (santa Sía) tocando un clavecín, como patroa da música que é. No corpo principal, á esquerda, un relevo de san Francisco salvando co seu cordón ánimas do purgatorio, e, á dereita, outro relevo representando a san Xoán Bautista. No panel central, un sagrario prismático, tamén de pedra, con relevos en tres caras que representan a san Pedro, san Paulo e a Cristo resucitado.
Desta obra só tiñamos o dato dunha inscrición co nome do párroco que a promoveu, Juan Antonio Salazar y Albarado, pero non o do artífice. Este puidemos pescudalo no Arquivo Diocesano de Santiago, no Libro de Fábrica parroquial de 1695 a 1790, onde nos consta o nome de Antonio García como «el maestro que ha hecho el retablo», ó que se lle pagaron 473 reais en 1715. Tal mestre seguro que era da comarca, e cómpre valorar o seu traballo, pois non é nada doado esculpir no noso duro granito un retablo de columnas con espiras e adornos e os complicados relevos dos santos das fornelas; aínda que o Bautista saíu algo desproporcionado, san Francisco coas ánimas está moi logrado. O motivo dunha certa proliferación de retablos de pedra na primeira metade do século XVIII na nosa zona foi sobre todo económico, pois entendíase que a obra en pedra era máis duradeira que a de madeira. E, ademais, resistía mellor os incendios.
(Foto: XMLema)
Grandes escultores borneiráns encheron de arte igrexas soneirás
Na súa monografía O Santuario do Briño, no apartado da obra en madeira, Juan Félix Neira fala en primeiro lugar do retablo maior, que eu datara a finais do século. XVIII, de autor anónimo. Hoxe teño a certeza de que este foi Juan Martínez Ribera, pois a súa traza é idéntica á do retablo maior da igrexa de Bamiro, realizado por este escultor en 1799. As dúas obras responden ó estilo neoclásico. Martínez Ribera traballou antes no Briño que en Bamiro, pois a imaxe en madeira da Virxe das Virtudes deste retablo é obra súa do ano 1791. Residía en Portomouro (Val do Dubra), pero era fillo e neto de escultores borneiráns.
Oriundos de Borneiro
O seu avó, Juan Antonio Martínez, rexentara en Borneiro un obradoiro moi activo de 1710 a 1749. Debía ser moi mañoso, pois tanto facía retablos como imaxes ?en madeira e en pedra- como atendía encargos como mestre de obras (a fachada da igrexa de Lamas é obra súa). Cónstanos que fixo os retablos maiores das igrexas de Laxe (1723), Sarces (1727) e Baio (1734), e tamén traballou para as de Serantes (1731) e Borneiro (1742).
Con el aprendeu o seu fillo Ignacio, e xuntos tiveron unha liorta cos seus conveciños borneiráns en 1744, pois estes rexeitáronlles unha imaxe da Virxe por ser «una imagen indigna de representar en un altar con señales del Carmen, y por no querer hacer otra mas decentemente formada», e negáronse a pagarlles o axustado. Esta anécdota chamou a atención de Juan Félix (p. 59) e tamén a min, pois introducina na novela Costa do Solpor, no capítulo 49, no que xoga un papel importante o escultor Ignacio ó argallar unha arteira estratexia para salvar os protagonistas da persecución duns piratas.
Ó remate do lance hai unha evocación do acontecido anos atrás en Borneiro pola lea da imaxe rexeitada, en forma de copla festiva entroideira que empezaba así: «A santiña de Borneiro / quer marchar / pra terra allea/ desde que Xan o Santeiro / lle fixo de pau de abeneiro / aquela cariña tan fea» (cap. 50).
As “grandes obras” do séc. XX
Ignacio Martínez mudouse antes de 1750 de Borneiro a Troitosende (Val de Barcala), de onde era a súa muller Vicenta Ribera. O chamado «escultor de Troitosende» vai seguir traballando para as parroquias soneirás ata 1788: fixo retablos e imaxes en Tines (1751), Soesto (1756), Lamas (1773), Baio, etc.
Dous dos seus sete fillos seguiron co seu oficio: o citado Juan, o máis vello, instalouse en Portomouro contra 1790; e o máis novo, Agustín, en Baio nesa mesma época (a casa que habitou, situada no Carballos da Botica -onde tamén está a do escritor Labarta-, aínda hoxe conserva o nome de Casa do Escultor).
En suma: tres xeracións de escultores de orixe borneirán que forneceron as igrexas da comarca durante todo o séc. XVIII e o primeiro terzo do XIX. Alégrame coincidir con Neira na valoración dos artistas rurais. Parte importante da monografía de Neira é a dedicada á progresión da Confraría da Virxe do Carme, creada en 1749. Debulla con diáfano didactismo o seu funcionamento, cun mordomo encargado de levar as contas (o do ano 1750, Venancio de Lema, foi antepasado meu).
Novos datos
Cobran moita importancia para completar o estudo do santuario os novos datos que o autor nos achega, maiormente os das grandes obras da primeira e da derradeira década do século XX: a compra da nova imaxe do Carme (1902); a construción do oratorio exterior (1906); a construción da fonte; o traslado e pintura do cruceiro; a compra de terreos lindeiros e a construción do valado protector do recinto; a plantación de árbores nobres… En todas estas obras salienta o exemplar traballo comunitario e desinteresado da veciñanza.
En resumo: unha monografía que contribuirá a poñer en valor o noso patrimonio artístico rural e a que cando volvamos visitar O Briño o contemplemos doutro xeito: a súa arquitectura, as esculturas e incluso o simpático cataventos metálico do galo fuxitivo do raposo.
Así mesmo, tamén nos serve para valorar o seu rico patrimonio inmaterial que se recolle na parte final e para recapacitar no que significou este lugar para a veciñanza local e comarcá das incontables xeracións que acudiron á súa festa do 18 de xullo, día tamén de santa Mariña, disque santa galega (da que, así mesmo, hai unha imaxe na igrexa parroquial).
Unha liorta cos veciños inmortalizada nunha novela (Foto: XMLema)