• info@semescom.gal

Tag Archives: zas

FOTO FEIRA BAIO

Unha nova etapa para a ancestral feira de Baio

Artigo de Xosé María Lema, presidente do SEMESCOM.

FOTO FEIRA BAIO

O pasado 16 de xaneiro —terceiro domingo de mes establecido pola tradición secular—, a ancestral feira de Baio iniciaba unha nova etapa, pois pasaba a situarse na nova praza da vila, inaugurada o 30 de decembro de 2021. Este primeiro Día de Baio que vai quedar para a historia foi todo un éxito de visitantes e de feirantes. Todo parece augurar un futuro esperanzador para a reactivación da economía, non só local, senón tamén comarcal. Os nosos parabéns para a corporación municipal de Zas polo logro.

No ano 2007, Xosé María Rei Lema e quen subscribe publicabamos un libriño de 64 páxinas titulado A Feira de Baio. O mercado máis antigo da Terra de Soneira que dedicábamos a todos os veciños de Bamiro, Baio e doutras moitas parroquias da Terra de Soneira e Bergantiños que, «como fixeron tantas veces os seus antepasados, seguen defendendo a súa feira». Unha feira chamada «de Baio» pero que sempre estivo situada no chamado Campo da Feira da Piroga (Bamiro-Vimianzo), ó outro lado da ponte e na aba nordeste de Monte Torán. Así o demostran abundantes documentos dos séculos XVIII, XIX e XX. O máis antigo data de 1741, hai agora 280 anos. Aparece a referencia no Libro de Fábrica 1730-1804 da parroquia de Bamiro, e por el temos a absoluta certeza de que a feira xa se celebraba o terceiro domingo de mes: un visitador pastoral prohibíalles ós sacerdotes que fixesen misa na ermida de san Roque «el día que se celebra la feria en el campo ynmediato a dicha capilla». Recollíase moita esmola e os cregos fixeron caso omiso das sucesivas ameazas —mesmo de excomuñón— dos visitadores. Fálase dela no Catastro de Ensenada (1753) e o ilustrado J. Lucas Labrada salienta en 1804 a súa importancia económica. O lugar da feira aparece sinalado con moita precisión no famoso mapa de Galicia de Domingo Fontán (1834), e tamén se indica que está na Piroga (sic, con ) no Diccionario de Pascual Madoz (1847-1850), tomos III e XVIII.

Andando o tempo, quen si atacaría con teimosía a celebración feiral en domingo sería Nicolás Parada, párroco de Bamiro de finais do século XIX. En 1894 escríbelle ó arcebispo de Santiago para instar a que se prohíba a celebración dominical debido a que a xente deixaba de ir á misa ou non atendía a ela.

 NOVA FEIRA BAIO
Primeira feira na nova ubicación, o pasado 16 de xaneiro BASILIO BELLO

Advertía tamén do perigo das feiras, polos ladróns e pícaros que provocaban liortas e polas borracheiras, pero sobre todo polo perigo moral de «los jovenes de ambos sexos que se juntan, pasean, comen, beben y marchan de noche juntos a las aldeas». Aínda que publicamos parte deste relato os autores de Zas polo miúdo (2020) e O río do Porto, o río grande da Terra de Soneira (2019), quen descubriu o documento e realizou unha investigación exemplar —aínda inédita-—foi o profesor Juan Félix Neira Pérez, a quen animamos a que a publique agora ó completo, pois na descrición do cura Parada hai unha magnífica enumeración de todo o que se vendía nos postos da feira e dos lugares de procedencia dos feirantes. Un espléndido documento histórico, sociolóxico e etnográfico.

Desidia

Pola desidia das Administracións locais, a feira ía camiño da súa desaparición a finais do século pasado e a principios do actual. No ano 2007 o Campo da Feira da Piroga estaba no máis completo abandono e os tendeiros pasaron a instalarse na baiesa avenida Vidal Ríos. Agora cambia o lugar de situación e abofé que se atinou con el, pois, pola proximidade á ponte de Baio, a celebración continúa favorecendo os negocios das dúas beiras do río, como así fora sempre. A data do pasado 16-01-2022 debería ter unha placa conmemorativa na praza, como inicio dunha nova etapa, esperemos que ventureira, e non sobraría incluír nela un recordo-homenaxe á feira de Baio como motor económico que foi da vila e da comarca durante 300 ou máis anos.

portada libro Zas polo miúdo

Libros para andar o país

Por Manuel Vilar

Cun país “perimetrado” hai ganas de saír fóra e andalo. Andar para coñecelo, e do coñecemento vén o respecto e o aprecio. Foi Vicente Risco quen dixera que “a terra d´un débese andar d´a pé”; e Otero Pedrayo que os camiños están acugulados de tempo pasado. Andar para coñecer a historia que nos trouxo até onde estamos agora, para ver como fomos capaces de construír unha paisaxe cultural, unha imaxe de nós, de como somos e como nos vemos.

A andar invítannos algunhas publicacións que apareceron neste ano que anuncia xa o seu devalo, publicacións que van máis alá das indicacións para non saír do camiño, que abundan no detalle para ter unha imaxe máis completa do territorio e situármonos nel. Publicacións que animan a percorrer o país e a ter máis elementos para ler a paisaxe construída. Falamos de Zas polo miúdo e d´O río Anllóns. Arteria principal de Bergantiños, como podíamos falar doutro saído o ano pasado, O río do Porto, o río grande da Terra de Soneira.

Son libros que nos convidan a andar para coñecer o país desde o chan, desde o detalle e desde o patrimonio que garda a memoria, porque vivimos nun país que foi habitado historicamente e intensamente en cada recuncho, nomeado. Todo está cargado de historia e de historias, historias das xentes que o traballaron para seguir adiante na vida e construír unha cultura para estar no mundo e un patrimonio que, a día de hoxe, precisa doutras lecturas e doutras interpretacións e actualizacións. Mais, para chegar a este punto hai antes que estudalo para coñecelo e facelo visible. Isto é o que fan estes libros que afondan no coñecemento local e no detalle miúdo para mostrarnos un patrimonio relacionado co cotián da xente, co traballo diario, para entender que o patrimonio non é un obxecto, senón un proceso social que pasa tamén pola selección.

Seguir un curso de auga para coñecer un territorio e a súa historia non é unha novidade, o Danubio con Claudio Magris ou o Miño con Anselmo López Carreira son dous exemplos, mais non abundan. O libro sobre o río Anllóns lévanos desde as alturas da serra de Montemaior, nos límites entre as Terras de Bergantiños e as de Ordes até as augas da ría de Corme e Laxe ao pé do monte Branco. O Anllóns, parafraseando a Otero Pedrayo, nace nas terras montesías onde sitúa o primeiro tempo dos tres que, para o noso xeógrafo, configuran as Terras de Bergantiños. Mais aquí aparece xa a primeira sorpresa: os autores confesan a dificultade que tiveron para atopar as fontes orixinarias desta arteria bergantiñá e non polas discrepancias que había entre os xeógrafos en situalas, discrepancias que viñan quizais por non andar o territorio, por non ir ao sitio a buscar o dato, senón polos eucaliptos que invadiron as brañas da Chousa de Abaixo ou Brañas do Feo, terreos onde abrollan as fontes e mananciais que orixinan este río. Os autores confesan que patearon a zona no ano 2000 cando fixeron un caderno da serie Andando por Bergantiños. Dezaoito anos despois tiveron que recorrer a un veciño para volver topar coas fontes deste río. A plantación masiva de eucaliptos transformou radicalmente esa paisaxe brañenta ao igual que outras. Aquí e aló van desaparecendo brañas e gándaras baixo os eucaliptos e estes chegan ás propias marxes dos ríos e regatos. O Bardo xa non encontraría gándaras esquivas ás que cantar.

Zas é un concello de dezaseis parroquias, a cabalo entre dúas Terras milenarias: Soneira e Xallas. Agora, e da man deste libro, podemos percorrer polo miúdo a súa xeografía, ver os cambios na demografía, coñecer a toponimia, historia, patrimonio senlleiro e aquel ligado ao cotián, saber das súas festas e romarías, asociacionismo, do importante pasado romano de Brandomil, así como outros detalles, como coñecer un dos primeiros puntos de referencia que tomou Domingos Fontán para o seu mapa, historias da emigración ou percorrer unha xeografía de nomes pondalianos: a do forte Brandoñas e o valente Brandomil, este enterrado baixo as antas da arca da Piosa, mais o vento xa non “funga nas esquivas uces”.

Andar para entender que o patrimonio é algo máis que un recurso que circula no mercado só para consumir como outras cousas, cando é un proceso cultural asociado a significados, memorias e políticas. A eucaliptización, as “virotas”, o abandono e crise demográfica levan a un territorio histórico a ser un territorio sen semántica, un “territorio lixo”  (junkspace) na periferia do desenvolvemento capitalista. En antropoloxía fálase agora da mediación en referencia ao patrimonio. Tamén precisariamos mediación na xestión do territorio e non deixalo nas mans dos monopolios que o levan á desertización.

portada libro Zas polo miúdo

 

calzada

Zas, unha potencia en patrimonio e natureza

En novembro de 2016, por iniciativa do exconcelleiro de Cultura de Zas, Manuel García Velo, Lito, empezamos Zas polo miúdo, un estudo das dezaseis parroquias do municipio que fomos publicando mensualmente en www.concellodezas.org. En maio de 2020 contabilizábanse máis de dez mil visitas. O Concello e a Deputación van sacalo á luz tamén en formato libro, co cal confiamos en que se poña aínda máis en valor o rico patrimonio do municipio (arqueolóxico, artístico, histórico e natural) e que se aproveite tanto por parte das Administracións coma dos particulares.

As parroquias rurais teñen sempre algo que ver, empezando polas igrexas e as ermidas, pois cada unha delas -ademais de seren centros de culto- tamén son pequenos museos artísticos que gardan retablos e imaxes de máis de douscentos anos na súa maior parte. Sirvan como mostra uns artigos que publicamos en La Voz no mes de xuño sobre o santuario do Briño e as igrexas de Traba, Brandoñas, Roma e Meanos.

O territorio de Zas, delimitado nos despachos oficiais en 1836 dun xeito moi arbitrario, é unha especie de fuso alongado de norte a sur, do curso alto e medio do río do Porto á beira dereita do Xallas, que trouxo como consecuencia que entre os veciños das parroquias setentrionais e os das meridionais non houbese case ningunha relación e coñecemento durante décadas. A apertura dunha estrada que comunicase o norte co sur aínda data de case onte mesmo, pois aínda se rematou de asfaltar en 1973.

Dada esta dificultade xeográfica pode ser un tanto difícil para o Concello promover actividades que interesen por igual ás dezaseis parroquias.

Tres núcleos básicos

Polo tanto, propoñemos que se conformen tres núcleos -un no norte, outro no centro e outro no sur- para potenciar o máis sobranceiro de cada un. O núcleo do norte debería ter como centro O Allo, o principal espazo monumental do municipio; a visita ó musealizado primeiro pazo galego atrae multitude de visitantes, que tamén adoitan ver a igrexa renacentista e mesmo a fonte barroca do souto, o cruceiro do adro e o novo cemiterio. As visitas mesmo se incrementaron nos últimos anos coa programación de verán do Concello, con visitas teatralizadas, simposios histórico-artísticos e exposicións (coma a do naturalista Víctor López Seoane).

Desde O Allo pódense organizar percorridos polas parroquias próximas: San Cremenzo, Lamas -esta cunha igrexa de orixe gótica e a anta de Pedra Moura de Pedra Vixía (á que cumpriría, dunha vez por todas, prestarlle máis atención)- e, sobre todo, Baio, a parroquia de maior poboación. Aquí téñense feito percorridos urbanos para falar dos seus numerosos persoeiros (Labarta Pose, os irmáns Romero Lema, o escultor Martínez Ribera, o músico Martínez Posse, o bispo Romero Pose…), da historia da construción das escolas Agra Regueiro -un mestre que loitou pola escolarización das nenas- e das dúas igrexas, a nova e a vella. Dun tempo a esta parte espertaron grande interese en Baio os paseos fluviais, nos que cómpre destacar o traballo das asociacións A Fonte de Fornelos e Tabeirón de Baio, que restauraron muíños centenarios e sinalizaron os principais puntos. A Pedra Vixía e A Carballeira son áreas naturais idílicas.

O centro natural do núcleo intermedio é Zas. A capital municipal xa viña sendo o punto de partida para a cada vez máis concorrida Ruta dos Pazos (Romelle, As Hedreiras, Follente, tamén O Allo…) e tamén o pode ser para ver as igrexas da súa contorna (Santo Adrián, Loroño, Vilar, Mira, Carreira e Gándara), pois nalgunhas hai interesantes obras arquitectónicas, retablísticas e escultóricas, sobre todo nas dúas primeiras e na da capital municipal.

Zas tamén é o punto de partida para as rutas de sendeirismo ó curso alto do río do Porto, coas espectaculares fervenzas do Rabiñoso e de Budián, ambas as dúas integradas na Ruta da Auga deseñada para a que a Xunta acaba de aprobar en xuño unha achega de 20.000 euros para a súa homologación, sinalización e posta en valor, visita que se pode completar coa subida ó Bico de Meda, a mellor atalaia das paisaxes soneirás, bergantiñás e xalleiras. Por outra parte, é obriga inescusable seguir dándolle continuidade á Festa da Carballeira, de renome internacional e declarada de interese turístico de Galicia.

Brandomil, un espazo romanizado con fonda carga poética e histórica

O núcleo da zona sur, conformado polas parroquias de Roma, Meanos, Muíño, Brandoñas e Brandomil, é obvio que o seu centro debería estar nesta última, dado o seu renome. Brandomil, ademais de ser punto de partida para as visitas ás igrexas destas parroquias meridionais, tamén debe selo para acceder á Arca da Piosa, monumento megalítico tan importante coma o de Dombate, pois nel situou Pondal a tumba do valente Brandomil. Sería ideal adquirir o anaco de monte onde se atopa e acondicionar a súa perfecta mámoa, que mesmo asombrara a Charles Le Roux -que fora director xeral de Patrimonio da Bretaña francesa- cando celebramos o SEMESCOM celebrou o I Simposio de Megalitismo en 2006.

En Brandomil para cada vez máis xente en canto descobre a maxestosa Ponte Vella, pero, despois non ve máis nada e continúa o seu camiño. E algo hai que facer para poñer en valor o que está considerado desde 2008 o cuarto asentamento romano máis importante da provincia da Coruña. O documental de Manuel Rial Brandomil, vila romana a carón do Xallas (2019), producido pola Fundación Brandomil, demostrou o interese da veciñanza por que se coñeza o pasado romano da súa parroquia.

Sería imperdoable non aproveitar este positivo estado de ánimo veciñal e continuar, ano a ano coas escavacións da calzada romana que o verán pasado iniciara o arqueólogo xalleiro Lino Gorgoso. Por estar esta calzada nun camiño público abandonado, penso que se aforran trámites burocráticos. Unha vez ó descuberto -coas debidas proteccións- sería o único tramo de calzada romana de toda a Costa da Morte; un bo atractivo para os peregrinos xacobeos e da Ruta Mariana que tomaron este roteiro atraídos pola monumentalidade da Ponte Vella. Outro dos obxectivos a curto ou a medio prazo sería conseguir un local axeitado como centro de interpretación do Brandomil romano (Grandimirum?), que tamén podería servir de pequeno museo das pezas arqueolóxicas que hoxe hai dispersas.

(Foto: XMLema)

A arte faise perenne cos retablos pétreos de Brandoñas e Santa Sía

O Concello de Zas prepara a edición en formato libro de Zas polo miúdo, resultado do traballo que desde novembro do 2016 viñemos publicando mes a mes Evaristo Domínguez e quen subscribe en www.concellodezas.org. Confiamos en que a edición en papel contribúa a revalorizar o patrimonio natural, histórico e artístico das dezaseis parroquias do concello.

Entre as novidades no eido da arte chamáronnos a atención uns antigos retablos realizados en pedra en dúas das cinco igrexas meridionais do concello. En Brandoñas, os dous retablos laterais da nave, case xemelgos, con paneis enmarcados por columnas helicoidais e grandes volutas. Son de estilo barroco do primeiro terzo do século XVIII, tanto polas columnas helicoidais (chamadas salomónicas) coma pola decoración. O do lado norte presídeo unha imaxe dun Santiago cabaleiro vestido á moda dezaoitesca, con casaca vermella e tricorne na cabeza; no fornelo do corpo inferior, un san Domingos. Que haxa en Brandoñas un altar dedicado a Santiago reforza a existencia dun vello camiño xacobeo de Santiago a Muxía por Brandomil. No retablo sur colocouse na fornela superior unha imaxe dunha mártir que anos atrás estaba no norte; nos nichos do corpo inferior unha Virxe co neno no colo e un Ecce Homo, separados por un anxo portador dunha cruz. Na arquitrabe que separa os dous corpos hai unha inscrición na que se desvelaba o nome do doador, pero quedou mutilada.

Detalle de Santiago Apóstolo na igrexa de Brandoñas (Foto: XMLema)

Detalle de Santiago Apóstolo na igrexa de Brandoñas (Foto: XMLema)

Carentes de documentación, o único dato que nos consta é a inscrición Ano 1717 no frontón dun fornelo da sancristía. En base a esta data e sobre todo pola feitura das imaxes atrevémonos a pensar que o seu autor non foi outro que o canteiro Domingos Martínez (de Pazos-Tines), de quen falamos hai pouco como o probable autor das fachadas-retablo do santuario do Briño (Borneiro) e da igrexa de Traba. Os Santiagos ecuestres de Brandoñas e de Traba son moi semellantes: polas súas vestiduras, os seus rostros serenos e, sobre todo, polas cabezas dos seus cabalos (xunto coa brida e as rendas). Martínez ben puido rematar a obra de Brandoñas en 1717 e despois pasar a Traba (1716-1724) e finalmente ó Briño (remataría a nave en 1733).

(Foto: XMLema)

(Foto: XMLema)

Outro retablo pétreo interesante é o maior de Santa Sía de Roma, que consta dun ático e dun único corpo dividido en tres paneis separados, coma os de Brandoñas, por columnas salomónicas, pero neste caso cos fustes adornados con vides e pámpanos envolventes. No ático, baixo un relevo do Padre Eterno, hai outro da patroa (santa Sía) tocando un clavecín, como patroa da música que é. No corpo principal, á esquerda, un relevo de san Francisco salvando co seu cordón ánimas do purgatorio, e, á dereita, outro relevo representando a san Xoán Bautista. No panel central, un sagrario prismático, tamén de pedra, con relevos en tres caras que representan a san Pedro, san Paulo e a Cristo resucitado.

Desta obra só tiñamos o dato dunha inscrición co nome do párroco que a promoveu, Juan Antonio Salazar y Albarado, pero non o do artífice. Este puidemos pescudalo no Arquivo Diocesano de Santiago, no Libro de Fábrica parroquial de 1695 a 1790, onde nos consta o nome de Antonio García como «el maestro que ha hecho el retablo», ó que se lle pagaron 473 reais en 1715. Tal mestre seguro que era da comarca, e cómpre valorar o seu traballo, pois non é nada doado esculpir no noso duro granito un retablo de columnas con espiras e adornos e os complicados relevos dos santos das fornelas; aínda que o Bautista saíu algo desproporcionado, san Francisco coas ánimas está moi logrado. O motivo dunha certa proliferación de retablos de pedra na primeira metade do século XVIII na nosa zona foi sobre todo económico, pois entendíase que a obra en pedra era máis duradeira que a de madeira. E, ademais, resistía mellor os incendios.

(Foto: XMLema)

(Foto: XMLema)

Unha moeda do tempo do rei Egica amosa que no século VIII había actividade (Foto: XMLema)

Vestixios do Brandomil romano no ano 1883

Nos retoques finais para a edición en papel de Zas polo miúdo, a cargo do Concello de Zas, a Evaristo Domínguez e a quen subscribe chegounos o dato de que o historiador e arqueólogo Ramón Barros Sibelo residiu nas Torres de Romelle (Loroño) de 1872 a 1880, como administrador. Uns anos despois, en 1883 remitiría á Real Academia de la Historia (RAH) de Madrid, da que era correspondente, un escrito na que recomendaba a adquisición de dúas moedas, «una de ellas de Egica acuñada en Gerona, objetos hallados en las antiguas minas de Limideiro, hoy abandonadas». A RAH adquiriu esas moedas para a súa sede de Madrid, e Galicia quedou sen elas.

Por esa moeda do tempo do rei visigodo Egica, que reinou de 687 a 702, quédanos o dato de que a principios do séc. VIII aínda se seguía traballando -ou, polo menos, escaravellando- nas antigas minas romanas de Limideiro. Delas fala, este mesmo ano de 1883, o investigador Pedro Rodríguez en catro artigos que baixo o título común de Grandimirum publicou por entregas na revista Galicia Diplomática. Xa daquela existía a pequena e profunda lagoa no lugar das minas, que dera orixe ó microtopónimo de Pozo de Limideiro, «en cuyas barreras se descubre perfectamente la acción de la mano del hombre (…), los múltiples montones de tierra movediza que se destacan (…) y lo mucho que abundan las piedras metálicas (…) son datos que no dejan la menor duda [de que] se explotó allí por los antiguos el codiciado estaño (…)».

Mais Pedro Rodríguez, ademais de dar por certa -coma o seu contemporáneo, o cóengo e historiador Antonio López Ferreiro- a identificación da mansión Grandimirum da vía XX romana do Itinerario de Antonino co actual Brandomil-, proporciónanos unha detallada descrición dos testemuños do pasado romano desta parroquia, empezando pola calzada: «Bajando dicha loma [un outeiro da banda esquerda do río Xallas] y a alguna distancia del puente van apareciendo trozos de ancha y sólida calzada, hasta que a corto trecho de éste, se tiene ya ocasión de admirar el trayecto de aquella que conduce al puente para continuar al lado opuesto occidental. Consérvase este trayecto en perfecto estado de cohesión, y se halla, aunque sumamente gastada, tal como salió de manos de sus antiguos constructores a juzgar por sus caracteres».

Oxalá continúen as escavacións da calzada que o ano pasado iniciara o arqueólogo Lino Gorgoso, e outras por outros lugares da parroquia que axuden a poñer en valor o seu pasado. A boa disposición dos veciños, plasmada no documental Brandomil, unha vila a carón do Xallas, dirixido por Manuel Rial e promovido pola Fundación Brandomil, foi un bo comezo.

Despois segue Rodríguez coa descrición da ponte «en forma de lomo de águila» e do castro de tres murallas concéntricas, e comenta a abundancia de restos arqueolóxicos que se atopaban nas terras de labor da freguesía. Ademais da ara ó deus Coso tamén se cita unha estela funeraria, publicada por Barros Sibelo, dunha muller chamada Flavia achada en Olveira. Ignoramos o seu paradoiro e sería importante dala localizado.

Unha moeda do tempo do rei Egica amosa que no século VIII había actividade (Foto: XMLema)

Unha moeda do tempo do rei Egica amosa que no século VIII había actividade (Foto: XMLema)

6. Fervenzas da zona baixa do Rabiñoso (XMLS))

Andaina polo curso alto do río do Porto e polas terras bergantiñás de Riobó (7-03-2020)

Por Xosé María Lema

En 2019, a raíz da publicación do noso libro colectivo O río do Porto, o río grande da Terra de Soneira, organizaramos unha andaina polo curso medio do río do Porto, parroquias de Bamiro, Baio e O Allo: grosso modo, da ponte de Baio á ponte Lodoso, pasado pola área de Pedra Vixía (desembocadura do río de Zas no Porto) e visita posterior ó monumental recinto do Allo (torres, igrexa, cruceiro do adro e cemiterio novo).

Punto de partida, o nacemento do río: as Brañas do Rabete

En colaboración co Instituto de Estudios Bergantiñáns levamos a cabo unha andaina polo curso alto do río do Porto. Saímos 50 persoas ás 10 horas do 7-03-2020 da vila de Zas nun autobús que nos levou, en primeiro lugar, ó lugar de nacemento da arteria principal do río, nas Brañas do Rabete, preto da aldea dos Fornos (parroquia de San Sabiña, na Terra de Xallas). Antes vimos de pasada, ó pasar por Varilongo (Santa Comba), a casa nativa do poeta popular Pepe de Xan Baña, un emigrante xalleiro en Cuba que se fixera moi popular nas dúas primeiras décadas do séc. XX polas súas poesías en galego.

Evaristo Domínguez Rial exerceu de guía e levounos polo curso do río por todos os puntos que se detallan no libro citado (das pp. 30 á 39). Fomos seguindo o curso do río e dos afluentes que baixan da Serra do Bico de Meda (pola súa esquerda) e, tras atravesar a aldea de Vilar Ramilo (Gándara-Zas) o bus deixounos no lugar coñecido coma O Rabiñoso, onde se concentra o primeiro grupo de fervenzas.

1. Nacemento do río do Porto nas Brañas do Rabete (foto XMLS)

1. Nacemento do río do Porto nas Brañas do Rabete (foto XMLS)

As fervenzas do Rabiñoso

Atravesamos a antiquísima pontella -quizais medieval- de ciclópeas lousas de pedra situada nun vao do curso do río (por ela pasaban as persoas; os animais pola auga) e fomos baixando deixando á dereita unha sucesión de fermosas fervenzas, con moita forza pola cantidade de auga que neste tempo levan. Nesta beira esquerda do río hai tamén dous muíños, xa en desuso; un deles coa caixa escavada na propia laxa.

Facilitou o noso descenso a limpeza efectuada polo Concello de Zas na beira esquerda do río, de xeito que puidemos chegar sen moitas dificultades á última das fervenzas deste tramo (a fervenza de Parga), onde se fixo unha foto de grupo. Tal como se detalla no libro, desde a pontella do Rabiñoso ata a de Parga, en pouco máis de 1.100 m o río salva un desnivel de 70 m.

Despois xa leva, ata a ponte do Sisto, un discorrer moito máis tranquilo. Desde aquí o río troca o nome de río do Rabiñoso polo de río do Sisto, seguindo o vello costume de adoptar localmente o nome polos sitios por onde pasa.

2. A pontella do Rabiñoso, de ciclópeas lousas (XMLS)

2. A pontella do Rabiñoso, de ciclópeas lousas (XMLS)

3. Paso dos excursionistas pola pontella do Rabiñoso (XMLS)

3. Paso dos excursionistas pola pontella do Rabiñoso (XMLS)

4. Fervenzas máis altas do Rabiñoso (XMLS)

4. Fervenzas máis altas do Rabiñoso (XMLS)

5. Fervenza central do Rabiñoso (XMLS))

5. Fervenza central do Rabiñoso (XMLS))

6. Fervenzas da zona baixa do Rabiñoso (XMLS))

6. Fervenzas da zona baixa do Rabiñoso (XMLS))

7. Máis fervenzas da zona baixa do Rabiñoso (XMLS)

7. Máis fervenzas da zona baixa do Rabiñoso (XMLS)

8. O grupo ante a fervenza de Parga, a última das fervenzas do Rabiñoso (XMLS)

8. O grupo ante a fervenza de Parga, a última das fervenzas do Rabiñoso (XMLS)

O río de Budián (ou da Fervenza)

Pasamos polo lugar de Parga, onde nos interesamos por unha alta e grande abellariza abandonada entre as casas da aldea. Dirixímonos logo cara ó norte, en dirección á aldea de Budián (aínda da parroquia de Gándara) para visitar as fervenzas do río de Budián (ou río da Fervenza ou do Muíño Vello), o afluente máis importante do curso alto do río. A remonta fixémola pola beira dereita do río, e foi bastante dificultosa (menos mal que a limpeza efectuada polo persoal do Concello de Zas nos facilitou o acceso).

A fervenza que dá nome a este río é, desde logo, impresionante, e paga a pena o esforzo para chegar a este punto. As augas do río -que nace en terras bergantiñás da parroquia de Cuns- salvan un desnivel de 40 m en menos de 500 de curso. Véxase a descrición nas pp. 39 e 40 do libro. Mágoa que a contemplación da fervenza principal deste río só sexa accesible para visitantes en boa forma física, pois hai tramos nos que se fai moi dificultosa a subida, pois é todo subida, cada vez máis dificultosa. A axuda prestada pola excursionista Tania Carreira -ata hai pouco técnica de Cultura do Concello de Zas e unha das primeiras “exploradoras” desta ruta- foi moi de agradecer. Para promover esta ruta, o Concello de Zas podería pensar en introducir chanzos de pedra nalgúns puntos, sobre todo onde se sitúa o Muíño Vello.

9. A gran fervenza do río de Budián (XMLS)

9. A gran fervenza do río de Budián (XMLS)

WhatsApp Image 2020-03-13 at 20.56.08

10- Fervenza do río Budián (Chus Barbeira)

WhatsApp Image 2020-03-13 at 20.54.17

11. Fervenza do Budián (Chus Barbeira)

No regreso dirixímonos desde Budián ó río do Sisto -resultado na unión dos ríos Rabiñoso e de Budián-, xa por un traxecto moito máis chan, suave  e relaxado, pois o desnivel do río apenas supera os 20 m., malia ter que cortar a aliñación montañosa do cordal do Bico de Meda. O río leva por este tramo moita auga, de aí a abundancia de muíños contabilizados no Catastro do Marqués de la Ensenada (1753) na parroquia de Gándara, 17, case todos neste río (pp. 31 e 31 d’O río do Porto…).

12. O río do Sisto antes da ponte do seu nome (XMLS)

12. O río do Sisto antes da ponte do seu nome (XMLS)

Igrexa de San Martiño de Riobó

O xantar estaba concertado nun restaurante da aldea da Mata (Cabana de Bergantiños). Deste xeito, pola tarde achegámonos á igrexa de San Martiño de Riobó, de orixe románica (só restan deste estilo as columnas de capiteis vexetais que sustentan o arco triunfal de entrada ó presbiterio, quizais de principios do séc. XIII).

Interesaron as dúas sepulturas fidalgas existentes no piso do presbiterio. Unha delas xa desgastada, que quizais sexa a do fidalgo Rui Soneira de Rioboo, do que sabemos que morreu contra 1571. A outra ten gravado en relevo un escudo coroado por un helmo de cabaleiro e seis cuarteis coas armas dos Bermúdez, os Castro, os Moscoso, os Rioboo, os Leis e os Vilardefrancos; a inscrición da súa base revélanos que nela repousan os restos do fidalgo Lorenço Bermúdez de Castro “señor de la casa de Penela” e da súa muller (ano 1674).

13. Arco triunfal románico da igrexa de Riobó (XMLS)

13. Arco triunfal románico da igrexa de Riobó (XMLS)

O máis interesante desta igrexa é o seu monumental retablo barroco[1], obra anónima de mediados do séc. XVIII. Consta de dous corpos superpostos, divididos á súa vez en tres paneis. No inferior os paneis sepáranse por estípites (falsas columnas barrocas) e o superior por columnas clásicas de éntase avultado. Estípites e columnas adornadas profusamente por decoración vexetal, cintas e camafeos.

14. Retablo maior de San Martiño de Riobó (XMLS)

14. Retablo maior de San Martiño de Riobó (XMLS)

15. Imaxe de san Martiño, o patrón, presidindo o retablo (XMLS)

No corpo superior aparece presidindo, no remate dunha sobresíante placa barroca, un relevo do Padre Eterno. Debaixo del, unha imaxe de san Martiño, o patrón parroquial, vestido de pontifical e co báculo de bispo; no fornelo da esquerda do espectador, san Xoán Evanxelista (mozo novo, co seu evanxeo aberto na man, onde se le: INITIUM SANCTI EVANGELI); no da dereita, san Bieito, co hábito negro da orde bieita por el fundada, coa tiara de bispo ós pés (por tela rexeitado) e co corvo que o alimentaba.

No corpo inferior hai á esquerda unha imaxe de santo Eutelo (leva a tiara papal e un cano ós pés, por ser avogado contra a peste) e no da dereita un santo Antonio (mozo novo co hábito franciscano co neno Xesús no colo). No panel central, un requintado sagrario protexido por columnas cun neno Xesús espido na fronte.

O retablo foi restaurado e pintado o ano 2015. No interior do templo hai unha inscrición pétrea en galego onde se di que cada familia da parroquia pagou 300 € para esta obra, moi custosa, pois -segundo as informacións de Evaristo Domínguez- alcanzou a cifra de 60.000 €. A excursionista Rosa García Vilariño localizaría posteriormente na Rede o obradoiro que se encargara da obra: Restauraciones Garrido (A Valenzá-Barbadás, Ourense)

(http://restauracionesgarrido.es/trabajos/restauracion-del.retablo-mayor-de-la-iglesia-parroquial-de-san-martino-de-rioboo-cabana-de-bergantinos-a-coruna/).

Visitouse finalmente a torre da Penela, na veciña parroquia de Silvarredonda, lar nativo da familia fidalga dos Rioboo, torre que segue agardando por unha urxente restauración. A obra actual conservada, cunha porta rematada en arco de medio punto de grandes doelas e cun escudo coas armas dos Bermúdez, dos Castro e dos Rioboo, data do séc. XVI.

A torre da Penela: “pena… dela” -como reza a etimoloxía popular-, vela neste estado de abandono.

16. San Bieito, do retablo de Riobó (XMLS)

16. San Bieito, do retablo de Riobó (XMLS)

17. Imaxe de santo Eutelo e detalle da decoración profusa do retablo (placa con querubín, estípite e columna) (XMLS)

 

[1] Detállase este retablo polo miúdo en Xosé Mª Lema Suárez (1993): A arte relixiosa na Terra de Soneira, tomo II, pp. 618-623. Nesta obra tamén se fala da arquitectura do tempo e das tumbas da capela maior.

xanFdez

Novos datos sobre o río do Porto

Por Xan Fernández Carrera

Vai para un ano da publicación do libro O río do Porto, o río grande da Terra de Soneira, un traballo elaborado por varios membros do Seminario de Estudos Comarcais da Costa da Morte (Semescom), que pretendía, como obxectivo primordial, dar a coñecer con miudeza este río soneirán, desde a súa presenza na documentación histórica e cartográfica, continuando pola descrición pormenorizada de toda a súa cunca hidrográfica, ata recoller a abondosa riqueza patrimonial que se foi creando nas súas marxes ao longo dos anos.

Os diferentes nomes que tivo este río no decorrer dos tempos, foi un dos apartados que se estudou con máis profundidade, desde a súa denominación máis antiga de Vir Fluvius, que aparece no mapa Gallaecia Ptolemaei, do libro España Sagrada (1763), do padre Flórez, e que José Cornide no seu Mapa corográfico de la antigua Galicia (1790) o identifica co río soneirán, pasando por outras designacións como «río de la Puente», «río de la Puente del Puerto», «río del Puerto», río de Baio, río Grande ou río do Porto. Capítulo elaborado con rigor documental por Xosé Mª Lema, un dos autores deste traballo. Nel móstranse abundantes referencias a textos históricos e a mapas antigos nos que se amosan as diferentes denominacións que recibiu en distintas épocas.

Desde os anos sesenta do pasado século aparece escrito baixo a designación de río Grande, denominación recente sen ningunha base histórica, recollida nos primeiros folletos informativos sobre os coutos de pesca de Baio e Ponte do Porte, e que logo pasará aos mapas, primeiro aos do exército e despois aos do Instituto Xeográfico Nacional.

A continuación vímolo representado nos rótulos situados nas pontes das estradas que atravesan a súa canle. Xeógrafos e estudosos da historia local tamén por estas datas denomínano así nas súas publicacións.

Unha das nosas intencionalidades era recuperar o nome tradicional desta arteria fluvial, que substituíse ao de río Grande, xa que esta denominación adoita atribuírselle a todos aqueles ríos de maior longura, con respecto a outros de tamaño máis reducido, como poden ser os seus propios afluentes.

 xanFdez

As máis frecuentes

Tralo estudo da presenza do seu nome en documentos e mapas históricos, comprobamos que as dúas denominacións máis frecuentes deste noso río ao longo do tempo eran «río de la Puente», que se mostra por primeira vez no mapa de Tomás López (1784), e «río del Puerto», reproducido no mapa do cartógrafo galego Domingo Fontán, elaborado entre 1817 e 1834 e publicado en París en 1845. Con este mesmo apelativo, pero en galego, reflícteo o xeógrafo Ramón Otero Pedrayo, nun artigo seu publicado no xornal A Nosa Terra en 1925.

Para a miña sorpresa, consultando hai poucos días o libro do ilustrado José Cornide, Descrición circunstanciada de la costa de Galicia, y raya por donde confina con el inmediato reino de Portugal (1764), en edición do profesor X. L. Axeitos, ao describir a costa de Camariñas, atopei esta información: «En el centro de esta bahía desemboca un río llamado do Porto, este nace más arriba de Vimianzo, baña toda la tierra de Soneira, pasa por el puente de Porto y desagua en esta bahía».

Este libro de Cornide era ben coñecido por nós, xa que o utilizaramos para outras publicacións anteriores, pero por despiste, non o consultamos para este traballo, e dáse a circunstancia que contiña unha información de gran interese para dilucidar a auténtica denominación deste río.

Nada menos que neste parágrafo aparece escrito o que nós consideramos o seu verdadeiro nome, río do Porto, así en galego, 160 anos antes de que o publicase Otero Pedrayo no xornal A Nosa Terra. E non referido só a súa desembocadura, como sucedeu nun principio co de Lézaro, para o Xallas ou Vau Çerveyro, no caso do río Castro, senón cunha intencionalidade xeral para todo o seu curso, como se pode comprobar no contido do texto.

A información que recolle Cornide consolida aínda moito máis as razóns que nós defendiamos para o cambio de nome de río Grande a río do Porto. Poucos ríos do tamaño coma ao que nos estamos a referir, dispoñían dun nome xenérico desde hai máis de 250 anos, e ademais no noso idioma, aínda que máis tarde fose traducido ao castelán ou cambiado como «río del Puente», e finalmente, en tempos do franquismo se substituíse polo de río Grande.

Por iso sería desexable que tanto os concellos que constitúen a Terra de Soneira, como os diferentes organismos da Xunta de Galicia, utilizasen na súa linguaxe oficial a denominación de río do Porto, a mesma que debería constar na cartografía do Instituto Xeográfico Nacional.

Para incrementar o coñecemento do río soneirán e espertar unha maior sensibilidade de cara a súa conservación, propuxémonos tamén a programación de rutas por diferentes tramos do seu curso. No pasado outono o Semescom organizou unha primeira polo curso medio, guiada por Xosé Mª Lema, coa participación dun nutrido número de asistentes.

Para este próximo sábado 7 de marzo temos programada unha segunda para percorrer o curso alto, un dos tramos de maior beleza, sobre todo nos espazos das fervenzas do Rabiñoso, Parga e Budián. Esta andaina será guiada por outro dos autores do libro, Evaristo Domínguez Rial, excelente coñecedor desta parte do río.

2019-02-21

Un novo libro sobre o río grande da Terra de Soneira

A semana próxima (25-28 de febreiro 2019) estará na rúa o libro O río do Porto, o río grande da Terra de Soneira, editado polo Seminario de Estudos da Costa da Morte e co-patrocinado polos concellos de Camariñas, Vimianzo e Zas. Os seus autores, catro soneiráns: Evaristo Domínguez, Xan Fernández, Moncho Gándara e Xosé Mª Lema botaron máis de ano e medio no estudo deste río que nace por detrás do Bico de Meda en terras bergantiñás e xalleiras, pero que axiña se fai soneirán por completo, xunto con toda a súa cunca de afluentes, pois percorre de leste a oeste as terras dos concellos de Zas, Vimianzo e Camarñas, onde desemboca conformando a súa ría.
O libro conta con 140 páxinas, 151 fotos a cor, 13 gráficos e debuxos, 15 mapas e 3 cadros estatísticos. Na contratapas van dous grandes mapas (“A Rede Fluvial do río do Porto” e “Os seus principais aproveitamentos”, da autoría de Rubén Rial. A maior parte das fotos son dos autores, aínda que hai outras cedidas por outras perssoas (Ana García de “La Voz de Galicia”, Tania Carreira, Manuel Rial e Víctor Santos, entre outros). O libro leva a seguinte dedicatoria: “En memoria de Roberto Mouzo Lavandeira, a quen tanto lle seguimos debendo” (a maior parte dos debuxos, planos e unha parte importante das fotos son da súa autoría).
O libro estrutúrase do seguinte xeito: unha introdución; unha investigación sobre os distintos nomes que ó longo da historia tivo o río (desde o Vir fluvius “de los romanos” das crónicas antigas ó río Grande dos anos sesenta do séc. XX, pasando polos nomes de río da Ponte e río do Porto, que viña sendo o máis aceptado.
Despois un breve apartado do río na literatura, pásase a unha descrición polo miíudo do curso alto, do medio e do baixo, convidando a facer rutas de sendeirismo nas que se sinalan os lugares máis interesantes para visitar.

Calendario 2018_portada

O novo ano dedicámolo ao río do Porto

O Seminario de Estudos da Costa da Morte presenta o seu habitual calendario de mesa de cada ano, esta vez dedicado ó Río do Porto, o gran colector das augas da Terra de Soneira.

Trátase dun río cunhas fermosas paisaxes en cada un dos seus tramos. Ademais de reivindicar o nome histórico do río, denominado así xa en mapas do séc. XVI, preséntanse doce fotos correspondentes ós diversos tramos do río: no curso alto, onde se chama río Rabiñoso, aparecen fotos das fervenzas e da pontella desta zona; do curso medio aparece o río ó seu paso pola Carballeira da Devesa de Baio, a ponte de Baio, O Mosquetín e a ponte de Torelo en Salto, a ponte de Pasarela en Calo; no curso baixo: o Pozo dos Corvos (Carantoña), a ponte da Ponte do Porto, o muíño de mareas e as Torres de Cereixo e a desembocadura na ría de Camariñas, foto que tamén ocupa a portada e que foi da autoría do falecido Roberto Mouzo.

Ademais de Mouzo, as fotos son da autoría de Evaristo Domínguez, Xan Fernández Carrera, Xosé Mª Lema e Manuel Rial, todos membros do Seminario.

Podes descargalo nesta ligazón.

OLYMPUS DIGITAL CAMERA

O concello de Zas, polo miúdo

A concellaría de Cultura de Zas está a promover unha interesante iniciativa para divulgar a historia das súas parroquias. Freguesía a freguesía a información vaise completando co traballo de Evaristo Domínguez Rial e Xosé María Lema Suárez. A información aínda está en proceso pero hai varias parroquias que xa están rexistradas. Podes consultalas na web do concello de Zas.

A información das parroquias tamén se irá subindo pouco a pouco á web do SEMESCOM, no apartado Patrimonio da Costa da Morte. Polo momento podes consultar Brandomil e Brandoñas.

Agradecemos á Concellería de Cultura do Concello de Zas o permiso para difundir no noso web as parroquias que vaian saíndo.