Presentamos alegacións contra o Parque eólico de Berdoias
A Asociación Parroquial de Berdoias (Vimianzo), a Asociación cultural Colectivo A Rula e o Seminario de Estudos Comarcais da Costa da Morte presentamos alegacións conxuntas contra o proxecto para o Parque Eólico de Berdoias e da súa infraestrutura de Evacuación (LAAT) promovido pola sociedade Iberdrola Renovables Galicia S.A.
No seu Documento Inicial, a empresa de enerxía eólica non recolle algúns dos elementos patrimoniais máis destacados da parroquia, como os conxuntos de petróglifos do Pedrouzo. Ademais este Parque terá un impacto severo en determinados bens, en especial para o patrimonio arqueolóxico da parroquia como o dolmen da Casota (Ben de Interese Cultural), a mámoa de Freáns e as dúas estacións de arte rupestre do Outeiro do Pedrouzo. Ademais, a proximidade excesiva da LAAT de Evacuación ao núcleo de Santa Cristiña e o seu patrimonio; así como a proximidade – nalgún caso interferencias- de diferentes tramos do Parque Eólico proxectado con rutas culturais como o Vieiro Fidalgo, o Camiño de Santiago a Muxía (por Brandomil) ou a Vía Mariana de Braga a Muxía.
Nas alegacións presentamos as seguintes conclusións:
- Salientamos a relevancia que desde o punto de vista histórico e do patrimonio cultural ten esta zona afectada polo proxecto de construcción do parque eólico promovido por Iberdrola.
- Cuestionamos a ausencia no proxecto de varios bens culturais catalogados e non catalogados e a falta dun estudo de campo en maior profundidade da zona afectada. Como sinalamos, algúns deles sufrirían un impacto severo de continuar adiante este proxecto.
- É esencial unha protección integral da zona polo elevado número de bens culturais que presenta. Os xacementos arqueolóxicos e os diferentes bens etnolóxicos e naturais deste lugar deben ser considerados e valorados conxuntamente, non como elementos illados. A presenza na parroquia de até tres vieiros/rutas de carácter cultural testemuña este singular valor etnográfico, histórico, arquitectónico e antropolóxico vinculados ás formas de vida e cultura tradicional galega que debemos preservar sen alteracións que desvirtúen este contexto.
A Casota de noite. Foto: Colectivo A Rula
Consecuentemente, reclamamos a inclusión de todos os elementos culturais referidos nas alegacións e a modificación do proxecto para preservar a zona no seu contexto.
Artigos de Moncho Gándara sobre o patrimonio da parroquia:
Tesouros de Berdoias: https://www.quepasanacosta.gal/tags/tesouros-berdoias
Petróglifos de Berdoias: https://www.quepasanacosta.gal/articulo/vimianzo/tesouros-berdoias-xxvi-prehistoria-petroglifos/20210213100541124978.html
Novos petróglifos en Vimianzo grazas ao traballo dun rapaz da vila soneirá
O concello de Vimianzo incorpora novas manifestacións de arte rupestre ao seu catálogo patrimonial. Os descubrimentos de petróglifos en Vimianzo son relativamente recentes, salvando o caso da Pedra dos Letreiros de Carnés (hoxe destruídos) e os máis coñecidos son os do Pedrouzo e de Boallo, ambos na parroquia de Berdoias.
Nesta ocasión, por primeira vez catalóganse petróglifos nas parroquias de Vimianzo e Cambeda, moi próximos ademais á capital municipal. E se a noticia da descuberta xa é para sorprenderse, aínda enche de orgullo e alegría que sexa un rapaz novo, David Roget, que recén terminou agora o bacharelato quen se aventura polos montes a investigar e a preocuparse polo patrimonio cultural.
Deixamos ligazón á noticia completa recollida en La Voz de Galicia, edición Carballo.
https://www.lavozdegalicia.es/noticia/carballo/vimianzo/2020/08/30/brillante-estudiante-descubre-diez-estaciones-petroglifos-vimianzo/0003_202008C30C3991.htm?fbclid=IwAR1CZi7sQMfDRels1rPpFUXSx3Sxur8us9XAtr8VAq-pm0pMLaOB8DFytxE
A arte faise perenne cos retablos pétreos de Brandoñas e Santa Sía
O Concello de Zas prepara a edición en formato libro de Zas polo miúdo, resultado do traballo que desde novembro do 2016 viñemos publicando mes a mes Evaristo Domínguez e quen subscribe en www.concellodezas.org. Confiamos en que a edición en papel contribúa a revalorizar o patrimonio natural, histórico e artístico das dezaseis parroquias do concello.
Entre as novidades no eido da arte chamáronnos a atención uns antigos retablos realizados en pedra en dúas das cinco igrexas meridionais do concello. En Brandoñas, os dous retablos laterais da nave, case xemelgos, con paneis enmarcados por columnas helicoidais e grandes volutas. Son de estilo barroco do primeiro terzo do século XVIII, tanto polas columnas helicoidais (chamadas salomónicas) coma pola decoración. O do lado norte presídeo unha imaxe dun Santiago cabaleiro vestido á moda dezaoitesca, con casaca vermella e tricorne na cabeza; no fornelo do corpo inferior, un san Domingos. Que haxa en Brandoñas un altar dedicado a Santiago reforza a existencia dun vello camiño xacobeo de Santiago a Muxía por Brandomil. No retablo sur colocouse na fornela superior unha imaxe dunha mártir que anos atrás estaba no norte; nos nichos do corpo inferior unha Virxe co neno no colo e un Ecce Homo, separados por un anxo portador dunha cruz. Na arquitrabe que separa os dous corpos hai unha inscrición na que se desvelaba o nome do doador, pero quedou mutilada.
Detalle de Santiago Apóstolo na igrexa de Brandoñas (Foto: XMLema)
Carentes de documentación, o único dato que nos consta é a inscrición Ano 1717 no frontón dun fornelo da sancristía. En base a esta data e sobre todo pola feitura das imaxes atrevémonos a pensar que o seu autor non foi outro que o canteiro Domingos Martínez (de Pazos-Tines), de quen falamos hai pouco como o probable autor das fachadas-retablo do santuario do Briño (Borneiro) e da igrexa de Traba. Os Santiagos ecuestres de Brandoñas e de Traba son moi semellantes: polas súas vestiduras, os seus rostros serenos e, sobre todo, polas cabezas dos seus cabalos (xunto coa brida e as rendas). Martínez ben puido rematar a obra de Brandoñas en 1717 e despois pasar a Traba (1716-1724) e finalmente ó Briño (remataría a nave en 1733).
(Foto: XMLema)
Outro retablo pétreo interesante é o maior de Santa Sía de Roma, que consta dun ático e dun único corpo dividido en tres paneis separados, coma os de Brandoñas, por columnas salomónicas, pero neste caso cos fustes adornados con vides e pámpanos envolventes. No ático, baixo un relevo do Padre Eterno, hai outro da patroa (santa Sía) tocando un clavecín, como patroa da música que é. No corpo principal, á esquerda, un relevo de san Francisco salvando co seu cordón ánimas do purgatorio, e, á dereita, outro relevo representando a san Xoán Bautista. No panel central, un sagrario prismático, tamén de pedra, con relevos en tres caras que representan a san Pedro, san Paulo e a Cristo resucitado.
Desta obra só tiñamos o dato dunha inscrición co nome do párroco que a promoveu, Juan Antonio Salazar y Albarado, pero non o do artífice. Este puidemos pescudalo no Arquivo Diocesano de Santiago, no Libro de Fábrica parroquial de 1695 a 1790, onde nos consta o nome de Antonio García como «el maestro que ha hecho el retablo», ó que se lle pagaron 473 reais en 1715. Tal mestre seguro que era da comarca, e cómpre valorar o seu traballo, pois non é nada doado esculpir no noso duro granito un retablo de columnas con espiras e adornos e os complicados relevos dos santos das fornelas; aínda que o Bautista saíu algo desproporcionado, san Francisco coas ánimas está moi logrado. O motivo dunha certa proliferación de retablos de pedra na primeira metade do século XVIII na nosa zona foi sobre todo económico, pois entendíase que a obra en pedra era máis duradeira que a de madeira. E, ademais, resistía mellor os incendios.
(Foto: XMLema)
Grandes escultores borneiráns encheron de arte igrexas soneirás
Na súa monografía O Santuario do Briño, no apartado da obra en madeira, Juan Félix Neira fala en primeiro lugar do retablo maior, que eu datara a finais do século. XVIII, de autor anónimo. Hoxe teño a certeza de que este foi Juan Martínez Ribera, pois a súa traza é idéntica á do retablo maior da igrexa de Bamiro, realizado por este escultor en 1799. As dúas obras responden ó estilo neoclásico. Martínez Ribera traballou antes no Briño que en Bamiro, pois a imaxe en madeira da Virxe das Virtudes deste retablo é obra súa do ano 1791. Residía en Portomouro (Val do Dubra), pero era fillo e neto de escultores borneiráns.
Oriundos de Borneiro
O seu avó, Juan Antonio Martínez, rexentara en Borneiro un obradoiro moi activo de 1710 a 1749. Debía ser moi mañoso, pois tanto facía retablos como imaxes ?en madeira e en pedra- como atendía encargos como mestre de obras (a fachada da igrexa de Lamas é obra súa). Cónstanos que fixo os retablos maiores das igrexas de Laxe (1723), Sarces (1727) e Baio (1734), e tamén traballou para as de Serantes (1731) e Borneiro (1742).
Con el aprendeu o seu fillo Ignacio, e xuntos tiveron unha liorta cos seus conveciños borneiráns en 1744, pois estes rexeitáronlles unha imaxe da Virxe por ser «una imagen indigna de representar en un altar con señales del Carmen, y por no querer hacer otra mas decentemente formada», e negáronse a pagarlles o axustado. Esta anécdota chamou a atención de Juan Félix (p. 59) e tamén a min, pois introducina na novela Costa do Solpor, no capítulo 49, no que xoga un papel importante o escultor Ignacio ó argallar unha arteira estratexia para salvar os protagonistas da persecución duns piratas.
Ó remate do lance hai unha evocación do acontecido anos atrás en Borneiro pola lea da imaxe rexeitada, en forma de copla festiva entroideira que empezaba así: «A santiña de Borneiro / quer marchar / pra terra allea/ desde que Xan o Santeiro / lle fixo de pau de abeneiro / aquela cariña tan fea» (cap. 50).
As “grandes obras” do séc. XX
Ignacio Martínez mudouse antes de 1750 de Borneiro a Troitosende (Val de Barcala), de onde era a súa muller Vicenta Ribera. O chamado «escultor de Troitosende» vai seguir traballando para as parroquias soneirás ata 1788: fixo retablos e imaxes en Tines (1751), Soesto (1756), Lamas (1773), Baio, etc.
Dous dos seus sete fillos seguiron co seu oficio: o citado Juan, o máis vello, instalouse en Portomouro contra 1790; e o máis novo, Agustín, en Baio nesa mesma época (a casa que habitou, situada no Carballos da Botica -onde tamén está a do escritor Labarta-, aínda hoxe conserva o nome de Casa do Escultor).
En suma: tres xeracións de escultores de orixe borneirán que forneceron as igrexas da comarca durante todo o séc. XVIII e o primeiro terzo do XIX. Alégrame coincidir con Neira na valoración dos artistas rurais. Parte importante da monografía de Neira é a dedicada á progresión da Confraría da Virxe do Carme, creada en 1749. Debulla con diáfano didactismo o seu funcionamento, cun mordomo encargado de levar as contas (o do ano 1750, Venancio de Lema, foi antepasado meu).
Novos datos
Cobran moita importancia para completar o estudo do santuario os novos datos que o autor nos achega, maiormente os das grandes obras da primeira e da derradeira década do século XX: a compra da nova imaxe do Carme (1902); a construción do oratorio exterior (1906); a construción da fonte; o traslado e pintura do cruceiro; a compra de terreos lindeiros e a construción do valado protector do recinto; a plantación de árbores nobres… En todas estas obras salienta o exemplar traballo comunitario e desinteresado da veciñanza.
En resumo: unha monografía que contribuirá a poñer en valor o noso patrimonio artístico rural e a que cando volvamos visitar O Briño o contemplemos doutro xeito: a súa arquitectura, as esculturas e incluso o simpático cataventos metálico do galo fuxitivo do raposo.
Así mesmo, tamén nos serve para valorar o seu rico patrimonio inmaterial que se recolle na parte final e para recapacitar no que significou este lugar para a veciñanza local e comarcá das incontables xeracións que acudiron á súa festa do 18 de xullo, día tamén de santa Mariña, disque santa galega (da que, así mesmo, hai unha imaxe na igrexa parroquial).
Unha liorta cos veciños inmortalizada nunha novela (Foto: XMLema)
Vestixios do Brandomil romano no ano 1883
Nos retoques finais para a edición en papel de Zas polo miúdo, a cargo do Concello de Zas, a Evaristo Domínguez e a quen subscribe chegounos o dato de que o historiador e arqueólogo Ramón Barros Sibelo residiu nas Torres de Romelle (Loroño) de 1872 a 1880, como administrador. Uns anos despois, en 1883 remitiría á Real Academia de la Historia (RAH) de Madrid, da que era correspondente, un escrito na que recomendaba a adquisición de dúas moedas, «una de ellas de Egica acuñada en Gerona, objetos hallados en las antiguas minas de Limideiro, hoy abandonadas». A RAH adquiriu esas moedas para a súa sede de Madrid, e Galicia quedou sen elas.
Por esa moeda do tempo do rei visigodo Egica, que reinou de 687 a 702, quédanos o dato de que a principios do séc. VIII aínda se seguía traballando -ou, polo menos, escaravellando- nas antigas minas romanas de Limideiro. Delas fala, este mesmo ano de 1883, o investigador Pedro Rodríguez en catro artigos que baixo o título común de Grandimirum publicou por entregas na revista Galicia Diplomática. Xa daquela existía a pequena e profunda lagoa no lugar das minas, que dera orixe ó microtopónimo de Pozo de Limideiro, «en cuyas barreras se descubre perfectamente la acción de la mano del hombre (…), los múltiples montones de tierra movediza que se destacan (…) y lo mucho que abundan las piedras metálicas (…) son datos que no dejan la menor duda [de que] se explotó allí por los antiguos el codiciado estaño (…)».
Mais Pedro Rodríguez, ademais de dar por certa -coma o seu contemporáneo, o cóengo e historiador Antonio López Ferreiro- a identificación da mansión Grandimirum da vía XX romana do Itinerario de Antonino co actual Brandomil-, proporciónanos unha detallada descrición dos testemuños do pasado romano desta parroquia, empezando pola calzada: «Bajando dicha loma [un outeiro da banda esquerda do río Xallas] y a alguna distancia del puente van apareciendo trozos de ancha y sólida calzada, hasta que a corto trecho de éste, se tiene ya ocasión de admirar el trayecto de aquella que conduce al puente para continuar al lado opuesto occidental. Consérvase este trayecto en perfecto estado de cohesión, y se halla, aunque sumamente gastada, tal como salió de manos de sus antiguos constructores a juzgar por sus caracteres».
Oxalá continúen as escavacións da calzada que o ano pasado iniciara o arqueólogo Lino Gorgoso, e outras por outros lugares da parroquia que axuden a poñer en valor o seu pasado. A boa disposición dos veciños, plasmada no documental Brandomil, unha vila a carón do Xallas, dirixido por Manuel Rial e promovido pola Fundación Brandomil, foi un bo comezo.
Despois segue Rodríguez coa descrición da ponte «en forma de lomo de águila» e do castro de tres murallas concéntricas, e comenta a abundancia de restos arqueolóxicos que se atopaban nas terras de labor da freguesía. Ademais da ara ó deus Coso tamén se cita unha estela funeraria, publicada por Barros Sibelo, dunha muller chamada Flavia achada en Olveira. Ignoramos o seu paradoiro e sería importante dala localizado.
Unha moeda do tempo do rei Egica amosa que no século VIII había actividade (Foto: XMLema)
“Los alcaldes descubren que invertir en patrimonio es también fuente de riqueza”
O 29 de xullo de 2018 publicouse en La Voz de Galicia na súa edición local de Carballo un extenso artigo sobre o aproveitamento e protección do patrimonio comarcal. Nel faise referencia á intensa loita social na que esta asociación estivo moi implicada para que cousas hoxe normais puidesen ser postas en valor e outras que aínda continúan á espera da chegada do seu momento.
Reproducimos parte do artigo e incluímos link do mesmo: https://www.lavozdegalicia.es/noticia/carballo/2018/07/29/alcaldes-descubren-invertir-patrimonio-fuente-riqueza/0003_201807C29C1992.htm
Entre el ya célebre «as pedras non se comen» del entonces alcalde Alejandro Rodríguez, y que su mismo Concello, el de Vimianzo, decidiese invertir dinero en excavar un castro, comprar un dolmen y ahora dos fincas para ampliar acceso al Castillo, han pasado apenas 10 años. Pero en ese tiempo se ha producido -en parte, todavía queda camino por recorrer- un cambio de mentalidad, de visión política y económica que está llevando a varios gobiernos municipales de la zona a invertir en patrimonio. Lo hacen fundamentalmente al abrigo del éxito del Camino y de como esa proliferación de visitantes se está traduciendo en apertura de negocios turísticos, sobre todo alojamiento -ahora están de modo las viviendas de alquileres cortos- y en que esta actividad palíe la rampante pérdida de empleos en los sectores primarios.
El de Vimianzo es el caso más llamativo, porque cuenta con una estrategia clara al respecto, mucho patrimonio a conservar y también cierta disponibilidad económica, pero hay varios ejemplos más. Cabana compró en marzo por unos 40.000 euros la torre la Penela, en la que el grueso de lo que se conserva es del siglo XVII y que ahora quiere hacer visitable para los vecinos, más que nada porque está prácticamente en ruinas, pese a su declaración BIC que viene de 1994. Incluso sin salir de Bergantiños, el Concello de Ponteceso acaba de subastar por el edificio de la Fundación Torres Pujales y se lo ha quedado por 113.000 euros, y hay algunos casos más, incluso de patrimonio natural, como los de las carballeiras de Baio (Zas) y Berdeogas (Dumbría).
A todo ello hay que sumar rehabilitaciones, actividades de animación, recreaciones históricas, visitas guiadas,… En definitiva, se ha producido un cambio de dinámica en el que se entrevé que el patrimonio, la cultura en definitiva, es una parta importante para generar actividad económica a través del turismo y nadie quiere perder el tren.
Ahora bien, toda este corriente llega después de un puñado de entidades y particulares que llevan decenios predicando en el desierto y dándose de bruces con las puertas de la administración.
El que fuera concejal de Vimianzo, Moncho Gándara, y el presidente do Seminario de Estudos Comarcais Costa da Morte, Xosé María Lema, hacían ayer un somero repaso por esas batallas: Castillo de Vimianzo, Batáns do Mosquetín, Torres do Allo, Parque do Megalitismo, Penedos de Pasarela y Traba… Lema incluso cita nombres de directores de Patrimonio y técnicos destacados: Raquel Casal, Iago Seara, Ángel Sicar, Felipe Senén,… casi como si fueran familiares, por la cantidad de veces que tuvieron que lidiar con ellos, muchas veces sin éxito y otras con mayor fortuna. Por ejemplo, de Felipe Senén, considera que fue la «persoa salvadora» de los Batáns, uno de los casos que utiliza como ejemplo de «case 20 anos da nosa vida teimando», la suya y la de otras personas que cita como principales impulsores, «porque en Vimianzo había un momento asociativo bastante forte». Recuerda, por ejemplo, la limpieza reivindicativa del día de los Inocentes de 1991 impulsada por Gándara, pero sobre todo incide que desde que empezaron en pelear por los batanes en 1983 hasta que ahora están razonablemente bien gestionados por el Concello han pasado infinitos avatares. Lema incluso resalta un caso más sangrante, «o do Batanciño, que levou 19 anos», cuando se trata solo de una maqueta que la familia Ces, de antiguo batanero de Lousame cedió y que pasó todos esos años guardada en el Forno do Forte antes de llegar a su destino.
Las quejas fundamentales de esta gente que en su día peleó por lo que hoy quien más quien menos ve evidente, van hacia las administraciones, particularmente hacia alcaldes sin sensibilidad alguna al respecto o la Xunta que, por ejemplo, lleva desde el 2011 para articular un plan mínimo de valorización de los Penedos.
Roberto Mouzo Lavandeira, a mirada que dignifica o noso patrimonio
O Concello de Vimianzo inaugura o sábado 8 de abril unha exposición que leva por título Roberto Mouzo Lavandeira, a mirada que dignifica o noso patrimonio. Unha sentida homenaxe ao noso compañeiro na que intervirán Xosé María Lema, Manuel Rivas, Rocío Soto e o alcalde de Vimianzo Manuel Antelo.
Na exposición poderase ver parte do seu gran traballo a prol do patrimonio natural e histórico da Costa da Morte e, nomeadamente, da Terra de Soneira. Unha comarca da que foi recoñecido como Soneirán de honra.
Pode consultar a biografía de Roberto Mouzo Lavandeira nesta ligazón.
En La Voz de Galicia, varias persoas quixeron escribir unhas liñas en homenaxe:
A mirada que dignifica o noso. Moncho Gándara
“Roberto, un home bo”. Xosé Mª Méndez Doménech
Aquel «merlo branco» de Vimianzo. Flori Xoubanova.
O concello de Zas, polo miúdo
A concellaría de Cultura de Zas está a promover unha interesante iniciativa para divulgar a historia das súas parroquias. Freguesía a freguesía a información vaise completando co traballo de Evaristo Domínguez Rial e Xosé María Lema Suárez. A información aínda está en proceso pero hai varias parroquias que xa están rexistradas. Podes consultalas na web do concello de Zas.
A información das parroquias tamén se irá subindo pouco a pouco á web do SEMESCOM, no apartado Patrimonio da Costa da Morte. Polo momento podes consultar Brandomil e Brandoñas.
Agradecemos á Concellería de Cultura do Concello de Zas o permiso para difundir no noso web as parroquias que vaian saíndo.
A longa e teimosa loita polo Conxunto Etnográfico do Mosquetín
De Xosé María Lema
Publicado no quepasanacosta.gal
Negativa da DXPatrimonio a declarar BIC o conxunto etnográfico do Mosquetín (20-07-97)
Cando hai uns días faciamos memoria (histórica, tamén) da loita de 19 anos atrás polo recoñecemento oficial da Terra de Soneira, tamén faciamos mención das angueiras a mancheas e non poucos desplantes varios que, polo menos algúns, tivemos que sufrir para salvar o enclave etnográfico dos batáns e muíños do Mosquetín do seu abandono e conseguinte destrución. Esta corta feira santa este conxunto tan senlleiro vai pasar a ser xestionado polo Concello de Vimianzo, e temos esperanza de que se inicie unha nova etapa na que se poña en valor como é debido.
Cando falo de angueiras, traballos e desplantes e mesmo desprezos non estou a falar só de min, senón de amigos e estreitos colaboradores de gran valía da Terra de Soneira, membros de asociacións culturais e veciñais que perderon moito do seu tempo para buscar a forma de que este ben etnográfico tan senlleiro, pois non chegan ós dedos dunha man os que hai en Galicia, se conservase e constituíse un lugar para atraer visitantes á comarca. De entre todos, é de xustiza salientar o labor de dous: o finado Roberto Mouzo e Moncho Gándara.
Xestións iniciadas contra 1984 (polo menos)
Aínda que unha vez os visitara na miña infancia, cando fixen as primeiras fotos dos batáns do Mosquetín foi en 1974. En 1977 publicaría o que seguramente foi o primeiro artigo sobre eles (“Notas de socioloxía e lingüística a propósito dos batáns do Mosquetín”, na revista Verba. Anuario Galego de Filoloxía, da USC).
En 1984, co apoio dos dous únicos concelleiros do grupo Unidade dos Veciños do Concello de Vimianzo (Xan García e Moncho Gándara) e da Asociación Cultural Vencello (por alí xa andaba Roberto Mouzo), fixemos xestións ante a Dirección Xeral de Patrimonio da Xunta de Galicia para que se renovase, como mínimo, o tellado; xa daquela a prensa subliñaba non só a indiferenza senón tamén a hostilidade da alcaldía vimiancesa, xa daquela con Alejandro Rodríguez (PSOE) á fronte.
Trouxemos a Vimianzo á directora xeral de Patrimonio, Raquel Casal, e conseguimos que en 1985 a Xunta teitase e tellase o edificio da parte alta, o dos tres batáns e dous muíños, e grazas a iso salváronse os aparellos do interior (que son de madeira, como ben se sabe), pois pouco máis adiante houbera grandes inundacións no río do Porto. Ese mesmo ano conseguiuse unha subvención para que un dos propietarios, José García, coa axuda dun carpinteiro bergantiñán, restaurase un dos aparellos para poñelo a funcionar despois de tantos anos sen o facer (polo menos desde 1966). Como fora seguindo a restauración paso a paso o mestre Moncho Pérez Rey, do Centro de Recursos de Vimianzo, ó final elaborouse un documental dramatizado -con actores do grupo teatral Badius de Baio- que constitúe un testemuño etnográfico único.
En 1988 os batáns volveran ó abandono, ante a indiferenza dos organismos oficiais (a do Concello de Vimianzo za era sabida, pero esperábase máis da Xunta).
Entre 1991-92 houbera unha raiola de esperanza co novo director xeral, o arquitecto Iago Seara, ó que lle remitimos un escrito cunha breve historia deste enclave que xa era citado no Catastro de Ensenada 250 anos atrás, contra 1750. Propoñíaselle que se chegase a un acordo con donos para adquirir o conxunto, pois constituiría un magnífico enclave para o turismo rural
A campaña Salvemos os batáns
Iago Seara tomara ó principio o asunto con verdadeiro interese; veu a Vimianzo e quedara impresionado á vista dos aparellos, e iso que estes estaban ben estragados (só o restaurado en 1985 mantiña o tipo). Falou cos propietarios e estes estaban dispostos a cederen o uso do conxunto restaurado. Tamén falou con Alejandro Rodríguez, o alcalde (fomos testemuñas da entrevista), propoñéndolle a formación dun convenio coa Xunta e outro cos propietarios; o Concello só tería que destinar unha persoa que velase pola conservación do conxunto. Nada: foi coma mallar en ferro frío: para D. Alejandro os edificios do Mosquetín non tiñan valor ningún.
O director xeral encargoulle ó arquitecto Pedro de Llano un proxecto de restauración e musealización do Mosquetín. Isto motivou que en decembro de 1991, convocadas polo activo concelleiro Moncho Gándara (habería que erguerlle un monumento a este home), dúas ducias de asociacións culturais e veciñais, de pais de alumnos e de amas de casa dos tres concellos da Terra de Soneira iniciaron unha imaxinativa campaña para salvar uns aparellos singulares dos que se sentían orgullosos. O acto máis mediático tivo lugar o día dos inocentes deste ano: membros de todas estas asociacións acudiron ó Mosquetín para limpar de silvas e maleza os edificios para que o arquitecto puidese facer ben as medicións. A prensa escrita e mesmo a TVG e a TVE-G cubriran a información. Manuel Rivas, que daquela vivía na Irroa (Vimianzo), escribira un retranqueiro artigo en La Voz de Galicia (“S.O.S. Salvemos o que se salvou”, 19-01-1992) parodiando a inexplicable oposición da alcaldía vimiancesa á restauración e mesmo á limpeza: “Duro con eles, señor alcalde: vaia caraduras estes das asociacións culturais, que se poñen a limpar o río en vez de emporcalo, co bonito que estaba cheo de latas e plásticos!”.
Ó final, Verba volant (“voan as palabras”), Iago Seara deixou pasar o tempo e, co seu silencio administrativo, o proxecto do Museo do Batán de Pedro de Llano esmoreceu definitivamente.
Enésimo intento de salvación: solicitude de declaración de BIC
Ano 1994. Novo director xeral de Patrimonio, Á. Sicart. Volvemos á carga e volta a empezar cun documentado escrito para informalo de todo, aínda que el ben o sabía. Pasa o tempo e nada: coma quen escoita chover. Pero nós, teimudos, dispostos a seguir perdendo batallas ata a vitoria final, coma os vietnamitas, que fronte ós americanos perderon todas das batallas pero ó final gañaron a guerra.
Xa como último recurso, en ano 1996, ó abeiro do artigo 9 da Lei do Patrimonio Cultural de Galicia, dúas ducias de colectivos da Terra de Soneira elevaron áXunta ed Galicia a petición de declaración de BIC (Ben ed Interese Cultural) do conxunto do Mosquetín.
Un ano despois, en 1997, a Dirección de Patrimonio empeza a solicitar informes técnicos a prestixiosos organismos: o Consello da Cultura Galega, o Instituto Padre Sarmiento de Estudos Galegos, Á Real Academia de Belas Artes e á Delegación de Cultura da provincia da Coruña.
Pois ben, tras os seus estudos e informacións, os catro organismos –mesmo a Delegación de Cultura coruñesa- informaron moi favorablemente para esta declaración de BIC, pero a Dirección Xeral –máis teimuda aínda que nós- fixo caso omiso dos catro informes positivos e decidiu non declarar BIC o senlleiro conxunto do Mosquetín, único en Galicia, o que supoñía que se ía deixar arruinar sen remedio. Casualmente (ou non) a noticia aparecía en El Correo Gallego (09-07-1997) ó lado doutra pola que a Xunta aprobaba subvencións cenmillonarias para a mellora do patrimonio da Igrexa: “Patrimonio pobre; patrimonio rico”.
E nisto chegou Felipe-Senén…
Abreviando: cando xa parecía todo perdido recibimos unha chamada doutra persoa que tamén merecería un monumento –polo menos na Costa da Morte- pola súa eficiencia: Felipe-Senén López Gómez, naquel momento xefe do departamento de Xestión Cultural da Deputación da Coruña (Augusto César Lendoiro era o seu presidente). Felipe solucionou o asunto decontado: “Falade cos donos e preguntádelle canto queren polos dous edificios dos batáns e muíños”. Así de simple. Moncho Gándara e o lembrado Roberto Mouzo entrevistáronse cos dous curmáns propietarios e non houbo maiores dificultades para chegar a un acordo coa Deputación na venda. As obras de restauración non tardaron en empezar ó ano seguinte. En 1999 presentouse o Plan de Musealización do técnico Paco Doval (actual director do Forno do Forte de Buño, outro ben etnográfico recuperado na época de Felipe-Senén e de Lendoiro). No 2002 iniciouse o proxecto de remate de obra. Carpinteiros da comarca coma o alemán de Calo Rupert Kolb e Martín Senande de Canduas repararan o aparello que se atopaba en mellor estado e refixeron os outros dous.
Guía dos Batáns e muíños Mosquetín (2008)
O 1º de agosto de 2005 a Deputación da Coruña, xa presidida por Fernández Moreda (PSOE) cédelle a xestión do conxunto do Mosquetín a unha asociación, nun solemne e multitudinario acto celebrado nas Torres do Allo. Fomos convidados…, pero convidados de pedra, pois ningún dos que tomaron a palabra naquel ostentoso acto fixo a máis mínima alusión ós que individual ou colectivamente loitaramos durante tantos anos (preto de vinte) pola salvación deste conxunto tan senlleiro. Fixeron tábula rasa de todo o anterior e centráronse no presente como se fose un maná que lles caera do ceo. A historia sempre a escriben os vencedores (ou non).
Iso si: como os datos para calquera publicación os tiñamos nós ninguén se puido apropiar deles. Dous libros e un documental:
- LEMA SUÁREZ, X. Mª e R. MOUZO LAVANDEIRA (2007): O conxunto etnográfico dos batáns e muíños do Mosquetín, na Terra de Soneira. Outros batáns, folóns ou pisóns de España e Portugal; Seminario de Estudos da Costa da Morte, Vimianzo.
- LEMA SUÁREZ, X. Mª e R. MOUZO LAVANDEIRA (2009): Batáns e muíños do Mosquetín. Guía breve; Seminario de Estudos da Costa da Morte; Vimianzo.
- LEMA SUÁREZ, X. Mª e R. MOUZO LAVANDEIRA (2007): Os batáns do Mosquetín, un conxunto etnográfico singular (documental en galego con subtítulos en castelán, italiano, francés e inglés); Seminario de Estudos da Costa da Morte; Vimianzo.
Balance do I Encontro do Patrimonio Cultural e Acción Social
I ENCONTRO “PATRIMONIO CULTURAL E ACCIÓN SOCIAL” (INFORME)
(Consello da Cultura Galega, Santiago, 25-09-2015)
O Seminario de Estudos Comarcais da Costa da Morte, representado polo seu presidente (Xosé Mª Lema) e polo seu vicepresidente (Manuel Vilar) acudiu o día 25-09-2015 ó I Encontro ‘Patrimonio Cultural e Acción Social’, celebrado na sede do Consello da Cultura Galega (CCG) no Pazo de Raxoi de Santiago. A nosa entidade fora unha das quince asociación galegas invitadas pola Comisión do Patrimonio do CCG que dirixe o arquitecto Iago Seara, e da que forman parte o antropólogo Marcial Gondar Portasany e o arqueólogo Manuel Gago.
Entre estas asociacións estaban: “A luz das mámoas”, do Saviñao (Lugo), “Centro de Estudos Chamoso Lamas”, do Carballiño (Ourense); Costa dos Castros (Comunidade de Montes do Concello de Oia-Pontevedra); Federación Galega pola Cultura Marítima e Fluvial; Instituto de Estudos Miñoranso (Val Miñor-Vigo, Pontevedra); Mariña Patrimonio (Lugo); O Sorriso de Daniel (a representante era da Baña); Patrimoniogalego.net; Plataforma Cidadá en defensa do Castelo de Monterrei (Ourense); Sociedade Antropolóxica Galega (SAGA); Fundación Xosé Soto de Fión (O Saviñao-Logo).
Tamén estaban na reunión, como observadores, outras persoas relacionadas co Patrimonio.
Os/as representantes de cada unha das entidades dispuxeron de 4 minutos para expoñer, por unha parte, 1) os Obxectivos e traxectoria; 2) os desafíos de cara ó futuro (e como os pode apoiar o CCG).
A intervención dos representantes do SEMESCOM estivo fundamentada nun documento que previamente se enviara á organización, no que se enumeraban case todos os traballos realizados por membros do Seminario desde a súa fundación oficial o 24-09-2004 á actualidade (casualmente acabábanse de cumprir dez anos).
O traballo desta década resúmese nestas publicacións (e non só):
-18 libros
-7 documentais
-5 calendarios
-1 Simposio internacional
-1 cartel-sinalizador dos Penedos
Obviamente, na presentación non se enumerou todo, senón que se fundamentou no texto inicial (p. 1), na metodoloxía para dar a coñecer o noso patrimonio e nas liñas de investigación e divulgación deste patrimonio (a partir da p. 2):
1) Posta en valor do patrimonio megalítico da Costa da Morte;
2) Recuperación en posta en valor do patrimonio etnográfico e antropolóxico (batáns do Mosquetín, hórreos, romarías…);
3) Protección e posta en valor dos elementos da nosa paisaxe natural (os Penedos de Pasarela e Traba).
4) Os faros e as paisaxes mariñas.
5) O patrimonio artístico da CM
6) Divulgación histórica varuada
7) Divulgación literaria
8) Dinamización da vida cultural etc.
Na exposición fixemos fincapé na nosa disposición aberta a colaborar coas concellos da zona e coa Administración provincial (a Deputación, a quen lle debemos as axudas para as nosas publicacións en base ó convenio “Percorrendo Vieiros da Costa de Morte”) e tamén coa autonómica, que sempre tivo para nós o “non” como resposta máis frecuente. Puxemos como exemplo paradigmático a recuperación do conxunto etnográfico do Mosquetín, no que se botou por volta de vinte anos petando nas portas das sucesivas direccións xerais do Patrimonio da Xunta e nunca se nos fixo caso, rexeitando incluso que se declarase Ben de Interese Cultural (BIC) malia o informe positivo das catro entidades consultadas (entre elas o CCG) e que, cando todo parecía perdido, a salvación do conxunto veu grazas a unha persoa, o polígrafo Felipe-Senén López, que desde o seu posto técnico cultural na Deputación da Coruña o solucionou nun pestanexo: foi así como a Deputación adquiriu o que quedaba deste conxunto e posteriormente o restaurou. Non é de recibo que neste país sempre esteamos dependendo de que algunha persoa con decisión se atope no sitio oportuno no momento preciso.
Outro caso que citamos das negativas da Xunta ó patrimonio da Costa da Morte foi o dos Penedos de Pasarela e Traba, declarados Paisaxe Protexida no DOG o 14-01-2009 coa obriga da Xunta de Galicia de poñelo en valor e preparalo para as visitas nun prazo de dous anos (é dicir, en xaneiro de 2011), pero o Goberno de Núñez Feijoo fixo caso omiso desta obriga; para el o publicado no DOG é papel mollado: impera “il dolce far niente”.
No diálogo posterior, baseándonos nas nosas abondosas publicacións, e fachendeamos de que na Costa da Morte os membros do Seminario puxemos a disposición das Administracións practicamente todo o que hai que ter para aproveitalo para a creación de rutas ou do que sexa; dámoslle o traballo feito, case todo, sen nos importar a cor política sempre e cando manifesten interese. Poderiamos resumir a nosa disposición parafraseando aquela tan repetida frase do Cantar do Mio Cid: “Que bos vasalos se houbese bos señores”.
A inmensa maior parte das asociacións aproveitaron o Encontro para denunciar a inoperancia e desidia da Dirección Xeral do Patrimonio e doutros organismos da Xunta de Galicia. Citáronse polo miúdo moitos casos semellantes de desidia deste organismo, ó que chegamos a considerar “o maior inimigo do noso Patrimonio”.
Falouse da necesidade de dar a coñecer o noso patrimonio á xente común –centrouse moito o tema na zona rural (case todas as asociacións eramos de áreas non urbanas)-, para, por exemplo, que non se destrúan mámoas ou castros pola ignorancia da xente.
Dalgún xeito, a pretensión da Comisión de Patrimonio do CCG, representada por persoas probadamente defensoras do patrimonio, ademais de coordinarnos e de preparar un encontro xeral de asociacións máis amplo, é ser dalgún xeito intermediaria entre as asociacións e a Administración (Xunta de Galicia), e tamén como medio para facer chegar á sociedade galega en xeral unha maior sensibilización cara ó patrimonio galego mediante a publicación na prensa das posibles infraccións. Tamén se falou de apoios puntuais ante a Administración, como recentemente aconteceu coa Plataforma en Defensa do Castelo de Monterrei, aínda que de pouco serviu, polo visto, pois a conversión do castelo en parador seguíu adiante.
Quedou, polo tanto, o encontro aberto a próximas convocatorias.
Ó final fixemos entrega para a Biblioteca do CCG dun exemplar de cada unha das nosas publicacións e documentais ó longo destes dez anos de existencia, cousa que agradeceron de palabra.
Varios integrantes das outras asociacións manifestaron grande interese polo noso traballo, que en boa parte lles era coñecido.