Manuel Vilar: «É unha atrocidade que faros como o de Vilán ou o de Fisterra estean pechados»
Entrevista en La Voz de Galicia
O histórico faro do cabo Vilán (Camariñas), o primeiro que funcionou con electricidade de toda España e un dos puntos máis visitados da Costa da Morte, corre o risco de pechar as súas portas ao público. A asociación de empresarios, que levaba varios anos xestionándoo, reuniuse a última hora da tarde de onte para decidir se continuarán ou non con este labor, iniciado en 2008 pola entidade Neria. Naquel proceso tivo unha destacada participación o actual director do Museo do Pobo Galego, Manuel Vilar Álvarez (Muxía, 1957), que colaborou na musealización do espazo.
—Como ve a posibilidade de que o faro do Cabo Vilán poida pechar?
—Deberían estar abertos o Vilán, o de Touriñán, o de Fisterra… Que estean pechados paréceme un atentado á nosa dignidade, unha atrocidade.
—O de Camariñas ten, ademais, ese aliciente de ter sido o primeiro electrificado de España.
—Así é, e destaca tamén por moitas outras cousas: a súa arquitectura, a súa beleza, o granito rosáceo que hai alí… É un referente non só marítimo ou cultural, senón tamén social e ten un valor que vai máis aló do que é o propio edificio do faro.
BASILIO BELLO
—Como cre que deberían xestionarse estes espazos? Os empresarios piden máis implicación das Administracións públicas.
—Considero que, de estar aberto, un faro como o do Vilán debería ter uns ingresos mínimos para cubrir polo menos unha parte dos custos, xa non digo o 100 %. Por outra banda, a Autoridade Portuaria, propietaria do inmoble, creo que tamén ten moito que dicir ao respecto, como o resto de Administracións. Pechando o faro Vilán perdemos todos, tamén o Concello, que queda sen ese recurso turístico.
—Tense falado moito de cobrar polo patrimonio, pero parece que iso non chega a calar aquí.
—Abrir a porta ten un custo, e como visitantes creo que teriamos que contribuír a manter eses espazos. Creo que non debe entenderse como un negocio, iso si, pero polo menos facer un pequeno aporte. Está ben que a Administración axude, pero isto é un esforzo colectivo.
—Vilán abriu no 2008 da man da asociación Neria e vostede estivo moi implicado na musealización.
—Non do deseño, pero si me encarguei dos contidos. O esencial era fomentar que a xente puidese acceder ao edificio, e despois no que nos centramos foi na historia dos faros de Costa da Morte, especialmente no de Camariñas.
—O funcionamento destas torres tamén pode xerar moito interese.
—Sen dúbida, aínda que agora os aparellos están moi modernizados. Outra cousa que si que se podería facer é permitir a subida á torre, ata a lámpada. Eu fíxeno en Estados Unidos e creo que sería un gran atractivo. Habería que controlalo, por suposto, pero sería moi interesante poder subir e que un fareiro ou un experto proporcionase unha explicación, contase as historias vinculadas ao lugar… O problema é que neste aspecto chocamos coa Administración, que cumpre coa normativa, pero de maneira demasiado fría moitas veces.
—Hai xa 20 anos que, xunto con Xosé María Lema, lanzou «Os faros da Costa da Morte», coa que contribuíron á posta en valor destes espazos.
—Si, foi no 2001 e creo que foi a primeira de Galicia dese tipo. Despois viñeron outras publicacións, máis completas e académicas, pero a nosa era puramente de divulgación, para a posta en valor desas torres. Nela contamos as características técnicas deses doce faros elixidos [Sisargas, Nariga, Roncudo, Laxe, Vilán, A Barca, Touriñán, Fisterra, Cabo Cee, Lobeiras, Lariño e Monte Louro], pero tamén as historias e o desleixo que en moitos casos tiveron as Administracións con eles.
—Parece que marcha ben o proxecto para reabrir o de Fisterra.
—Ao faro de Fisterra hai que sumarlle o valor que lle dá o entorno no que está situado, cheo de simbolismo. Non obstante, ten un problema que o de Vilán non tivo, e é que non se conservou o material que foi quedando en desuso co paso dos anos.
—Que opina do aproveitamento turístico destes espazos por parte da iniciativa privada?
—O de Lariño e o de Illa Pancha aínda non tiven ocasión de visitalos, pero creo que o propósito que agora se lle dá ao Semáforo de Fisterra é, dende logo, moito mellor que o que tiña antes, que era marxinal. Non se trata de que todos pasen a ser hoteis, pero considero que o ideal sería combinar iniciativa privada e pública en función do lugar que se trate. O que está claro, iso si, é que é necesario un plan estratéxico para toda a zona. Hai que saber o que se quere facer con cada un: que o de Fisterra leve tanto tempo pechado paréceme un crime, por exemplo: é como dicirlle ao visitante ‘dea media volta e lárguese’. O de Touriñán, no Concello de Muxía, ten tamén moito valor e debería ser outro centro de referencia.
Libros para andar o país
Por Manuel Vilar
Cun país “perimetrado” hai ganas de saír fóra e andalo. Andar para coñecelo, e do coñecemento vén o respecto e o aprecio. Foi Vicente Risco quen dixera que “a terra d´un débese andar d´a pé”; e Otero Pedrayo que os camiños están acugulados de tempo pasado. Andar para coñecer a historia que nos trouxo até onde estamos agora, para ver como fomos capaces de construír unha paisaxe cultural, unha imaxe de nós, de como somos e como nos vemos.
A andar invítannos algunhas publicacións que apareceron neste ano que anuncia xa o seu devalo, publicacións que van máis alá das indicacións para non saír do camiño, que abundan no detalle para ter unha imaxe máis completa do territorio e situármonos nel. Publicacións que animan a percorrer o país e a ter máis elementos para ler a paisaxe construída. Falamos de Zas polo miúdo e d´O río Anllóns. Arteria principal de Bergantiños, como podíamos falar doutro saído o ano pasado, O río do Porto, o río grande da Terra de Soneira.
Son libros que nos convidan a andar para coñecer o país desde o chan, desde o detalle e desde o patrimonio que garda a memoria, porque vivimos nun país que foi habitado historicamente e intensamente en cada recuncho, nomeado. Todo está cargado de historia e de historias, historias das xentes que o traballaron para seguir adiante na vida e construír unha cultura para estar no mundo e un patrimonio que, a día de hoxe, precisa doutras lecturas e doutras interpretacións e actualizacións. Mais, para chegar a este punto hai antes que estudalo para coñecelo e facelo visible. Isto é o que fan estes libros que afondan no coñecemento local e no detalle miúdo para mostrarnos un patrimonio relacionado co cotián da xente, co traballo diario, para entender que o patrimonio non é un obxecto, senón un proceso social que pasa tamén pola selección.
Seguir un curso de auga para coñecer un territorio e a súa historia non é unha novidade, o Danubio con Claudio Magris ou o Miño con Anselmo López Carreira son dous exemplos, mais non abundan. O libro sobre o río Anllóns lévanos desde as alturas da serra de Montemaior, nos límites entre as Terras de Bergantiños e as de Ordes até as augas da ría de Corme e Laxe ao pé do monte Branco. O Anllóns, parafraseando a Otero Pedrayo, nace nas terras montesías onde sitúa o primeiro tempo dos tres que, para o noso xeógrafo, configuran as Terras de Bergantiños. Mais aquí aparece xa a primeira sorpresa: os autores confesan a dificultade que tiveron para atopar as fontes orixinarias desta arteria bergantiñá e non polas discrepancias que había entre os xeógrafos en situalas, discrepancias que viñan quizais por non andar o territorio, por non ir ao sitio a buscar o dato, senón polos eucaliptos que invadiron as brañas da Chousa de Abaixo ou Brañas do Feo, terreos onde abrollan as fontes e mananciais que orixinan este río. Os autores confesan que patearon a zona no ano 2000 cando fixeron un caderno da serie Andando por Bergantiños. Dezaoito anos despois tiveron que recorrer a un veciño para volver topar coas fontes deste río. A plantación masiva de eucaliptos transformou radicalmente esa paisaxe brañenta ao igual que outras. Aquí e aló van desaparecendo brañas e gándaras baixo os eucaliptos e estes chegan ás propias marxes dos ríos e regatos. O Bardo xa non encontraría gándaras esquivas ás que cantar.
Zas é un concello de dezaseis parroquias, a cabalo entre dúas Terras milenarias: Soneira e Xallas. Agora, e da man deste libro, podemos percorrer polo miúdo a súa xeografía, ver os cambios na demografía, coñecer a toponimia, historia, patrimonio senlleiro e aquel ligado ao cotián, saber das súas festas e romarías, asociacionismo, do importante pasado romano de Brandomil, así como outros detalles, como coñecer un dos primeiros puntos de referencia que tomou Domingos Fontán para o seu mapa, historias da emigración ou percorrer unha xeografía de nomes pondalianos: a do forte Brandoñas e o valente Brandomil, este enterrado baixo as antas da arca da Piosa, mais o vento xa non “funga nas esquivas uces”.
Andar para entender que o patrimonio é algo máis que un recurso que circula no mercado só para consumir como outras cousas, cando é un proceso cultural asociado a significados, memorias e políticas. A eucaliptización, as “virotas”, o abandono e crise demográfica levan a un territorio histórico a ser un territorio sen semántica, un “territorio lixo” (junkspace) na periferia do desenvolvemento capitalista. En antropoloxía fálase agora da mediación en referencia ao patrimonio. Tamén precisariamos mediación na xestión do territorio e non deixalo nas mans dos monopolios que o levan á desertización.
O antropólogo muxián Manuel Vilar Álvarez, novo director do Museo do Pobo Galego
A proposta da comisión nomeada polo Consello de Goberno do Padroado do Museo do Pobo Galego, e de entre 12 aspirantes, esta mañá día 25-05-2019 a asemblea xeral dos patróns e patroas aprobou por unanimidade elixir o antropólogo muxián Manuel Vilar Álvarez novo director do Museo do Pobo Galego, en substitución de Carlos García Martínez, recentemente falecido. É unha honra para as comarcas do ámbito da Costa da Morte, e para o Seminario de Estudos Comarcais en particular (pois é socio fundador e actualmente directivo) que un conveciño, compañeiro (e amigo) sexa escolleito para un cargo de tanta importancia e responsabilidade, e, precisamente no ano Antonio Fraguas, que foi o segundo presidente do Museo, o gran museo etnográfico de Galicia.
Licenciado en Xeografía e Historia e máster en Xestión de Patrimonio Cultural, Manolo Vilar leva anos colaborando co MPG e comisariando algunhas das súas exposicións. Xuntos publicamos “Os faros da Costa da Morte (Galicia)” (Asoc. Neria 2001), libro pioneiro na Ruta dos Faros. Co patrocinicio do Seminario de Estudos da Costa da Morte publicou “Romarías da Costa da Morte” (2011, con Xan Fernández Carrera), “Os cruceiros máis sobranceiros da Costa da Morte. II. Comarca de Fisterra e concellos de Mazaricos e Carnota” (2015) e dirixiu os documentais “Faros da Costa da Morte” (2010), “As imaxes de Santiago nas igrexas e santuarios da Costa da Morte” (2011) e “A romaría da Barca” (2012). Estes documentais pódense descargar libremente no web do Semescom (www.semescom.gal). Acaba tamén de publicar “O camiño de Santiago a Muxía por Brandomil” (Alvarellos 2019). Moitos parabéns a Manuel. Unha vez máis: Orgullosos dos nosos!
Xosé María Lema Suárez, presidente do SEMESCOM
(Na 1ª foto, con Manolo Vilar no xantar do Padroado do MPG, tras a súa elección)
Rematamos novembro con divulgación
Este sábado 24 de novembro, catro membros da xunta directiva do Semescom temos actividades en forma de conferencia.
Evaristo Domínguez Rial participará no ciclo de conferencias “Monografías do Allo”. Será ás 16h30 con “150 anos de educación en Zas. O caso particular da escola do Allo”. De seguido comezará a conferencia de Antonio Presedo “A vida cotiá nos pazos da fidalguía galega no século XVIII”.
Manuel Vilar e Xosé María Lema estarán en Lugo no X Congreso Galego de Cruceiros, con estas comunicacións: “Dúas cruces, dúas historias ou a reactualización da memoria” (M. Vilar) e “O novo cruceiro parroquial do Allo (Zas): unha nova Trindade como motivo iconográfico” (X.Mª Lema). Desenvolverase no Centro de Artesanía e Deseño da cidade de Lugo.
Finalmente, Xan Fernández Carrera estará falando das actividades do Seminario de Estudos Comarcais da Costa da Morte nunha xornada organizada por Afiprodel.
Visita a igrexa de Moraime con Manuel Vilar
A pegada literaria de Rosalía de Castro en Muxía é o tema principal sobre o que xiran as actividades que está a realizar a Asociación Turismo Rural Muxía Natural. Para este domingo 21 organizan unha visita guiada a Moraime, antigo mosteiro do que hoxe se conserva a súa fermosa igrexa. O guía deste acto literario será o antropólogo Manuel Vilar. A visita comeza ás 17h deste domingo 21. Aínda que a visita é libre recoméndase realizar unha inscrición en muxiaturismorural2015@gmail.com para ter en conta os participantes dun acto que terá “doce” final.
O Semescom aportará a súa experiencia nas III Xornadas do Patrimonio Rural
No marco das III Xornadas do Patrimonio Rural organizadas polo Concello de Pontevedra, o SEMESCOM aportará o seu testemuño nunha mesa de experiencias con varias asociacións que loitan pola defensa dos bens patrimoniais.
As III Xornadas de Patrimonio Rural terán lugar do 3 ao 5 de abril e versarán sobre o Patrimonio e a Participación. A inauguración será na Casa das Campás, cunha conferencia de Manuel Caamaño Suárez: “O patrimonio galego das construcións rurais da etapa preindustrial”.
O resto das xornadas terán lugar na Misión Biolóxica de Galicia e nelas intervirán especialistas e representantes de asociacións que defenden o patrimonio.
Para inscribirse, de balde, cómpre escribir ao correo electrónico patrimoniocultural@pontevedra.eu
Aquí está o programa completo.
VENRES 5 DE ABRIL, ÁS 18.30 h
Mesa de experiencias do tecido asociativo:
– Instituto de Estudos Miñoranos (IEM):
Xosé Lois Vilar Pedreira, director da Sección de Arqueoloxía.
– Lugo Patrimonio:
Lois Diéguez Vázquez, presidente da asociación.
-Seminario de Estudos Comarcais da Costa da Morte:
Manuel Vilar Álvarez, vicepresidente do Semescom.
-O Sorriso de Daniel:
Consuelo Castro Rey, vicepresidenta da asociación.
O Seminario de Estudos Comarcais da Costa da Morte súmase ao "luito" pola Barca
Artigos publicados en La Voz de Galicia. 26-12-2013
A gran familia da Costa da Morte está de «luito» pola Barca
Xosé María Lema Suárez, presidente do SEMESCOM.
Espertar coa mala nova do incendio do santuario da Barca de Muxía foi terrible. Como presidente do Seminario de Estudos da Costa da Morte e como membro da Fundación López Abente, lamento na alma esta inagardada desgraza e comparto a dor da vila e do concello de Muxía. A perda emocional e material non é só para os muxiáns, senón que tamén a sentimos como propia os nativos nas comarcas fisterrás da Costa da Morte e estou seguro que Galicia a debera sentir, pois a Barca era (e é) moito máis ca un centro de peregrinación: era e seguirá sendo un dos nosos principais sinais de identidade, que mesmo transcende o sentimento relixioso. Nestes momentos a perda que parece irreparable é a artística, sobre todo os seus tres ben labrados retablos de estilo barroco, dous laterais e o maior, feitos entre 1719 e 1726, polo tanto, próximos a cumpriren os trescentos anos. O lateral sur, de san Xoán, doárao un fidalgo da casa de Romelle (Zas), D. Juan de Caamaño. O maior, obra do gran mestre compostelán Miguel de Romai, fora doazón dos grandes benfeitores do santuario, os condes de Maceda. Póñome agora a consultar datos dos muxiáns estudosos de todo o da Barca: J. E. Rivadulla Porta, Antón Castro e Xan Fernández Carrera, compañeiro este do Seminario de Estudos Comarcais.
Quero imaxinar unha Santa Compaña de muxiáns esbagullando no Alén por esta desfeita: o citado Rivadulla Porta, López Abente e Paz Lestón, o crego Canosa Mouzo… e, como non, o historiador Antonio de Rioboo e Seixas, que en 1728 fixera apoloxía da Virxe muxiá con aquel poema La barca más prodigiosa. Uniranse á Compaña celestial outros poetas universais, coma Rosalía de Castro ou Federico García Lorca, que poetizaran a romaría. Hoxe a gran familia da Costa do Solpor, co Crego Sabio á cabeza, está de luito, pero que saiban os nosos amigos e amigas muxiáns -Viki e Xosé H. Rivadulla, Manolo Vilar, Suso Sambade, J.E. Benlloch, Arturo Suárez, Amparo Baña, Rosa Rial, Rosalía Fernández e tantos outros-, e tamén o alcalde Félix Porto, que non están sós, que nos acabaremos recuperando desta como nos recuperamos doutras. A ver se desta vez os que nos gobernan non nos viran as costas coma en tantas outras ocasións (Prestige, Monte Pindo…).
O santuario da Barca, 24 horas despois do incendio. /Foto: Manuel Rial/
O lume non pode queimar a nosa memoria
Manuel Vilar, vicepresidente do SEMESCOM
Curiosamente onte fun visitar un amigo ao hospital. Falamos longo sobre temas que teñen que ver coa identidade e memoria do nós colectivo. El, que percorreu o país facendo arqueoloxía e etnografía hai corenta anos, recordou unha frase dun paisano: o que non se recorda non existe. O lume vén de arrasar o santuario da Virxe da Barca. Un patrimonio artístico e histórico de considerable valor foi comesto polas lapas. Todo desapareceu para sempre. Por suposto que tanta destrución afecta aos elementos que configuran o simbólico e o identitario, elementos que inciden na construción das identidades persoais e sociais. Todo isto vaise ver moi afectado, pero non pode desaparecer porque entón desapareceriamos nós. De aí que incidamos na capacidade do recordo como memoria para seguir existindo, pois si somos é porque temos memoria e a Barca é un lugar da memoria colectiva. O santuario da Barca é un lugar simbólico situado nun espazo único. Esa contorna incidiu na definición do seu aspecto relixioso. A devoción é tamén unha construción cultural que estrutura a vida social e articula a memoria. É difícil, pero hai que mirar adiante. O lume ten destruído outros lugares emblemáticos, como santuario de Oñate ou o Liceo de Barcelona, por citar só dous exemplos. Estes sitios rexurdiron das cinzas e seguen sendo o que foron: lugares cun peso simbólico determinante. Temos que traballar para rexenerar o santuario muxián e que siga sendo un referente na nosa xeografía espacial e simbólica, un lugar para a nosa memoria.
O retablo da Barca na poesía de Gonzalo López Abente
Miro Villar, SEMESCOM
O incendio da igrexa santuario da Virxe da Barca provocou a desfeita e a desaparición dun legado histórico e patrimonial, no que sobranceaba o retablo da autoría do escultor compostelán Miguel Romay. O poeta Gonzalo López Abente, tal e como recollemos na súa Poesía Completa (Espiral Maior, 2012, en coedición coa Fundación López Abente), como muxián de nacenza, tiña unha inmensa devoción polo santuario e pola súa Virxe. De feito, na década dos cincuenta publica varios poemas na revista Vida Gallega, que viña de iniciar unha segunda etapa en novembro de 1954 da man do editor Iglesias Presa, entre eles No coroamento da Virxen da Barca.
Deixou sen publicar moitos versos que a honran. Será despois do seu pasamento (1963) cando vai ver a luz Monza de frores bravas para nosa señora da barca. Trátase dun pequeno libro de poesías inéditas que publica a RAG no 1971, cando se lle dedicou o Día das Letras Galegas e do que salientamos o artigo Presencia da obra de López Abente que asina Salvador Lorenzana (seudónimo de Fernández del Riego) despois dos quince poemas, nun dos mellores e máis completos estudos sobre a biografía e a obra do poeta, que tamén inclúe un apartado para a súa obra en prosa. Ademais leva unha introdución de Sebastián Risco, que xa prologara o libroCentileos nas ondas (1958) e que nesta altura era presidente da RAG, intitulado No adral, do que tomamos estas palabras: «Gonzalo López Abente non tiña tocado deica entón en ningún dos seus libros príncipe de poesías, ao menos de xeito escrusivo e con unidade formal, o tema relixioso, nin adoitou poetizar a súa devoción á Virxen da Barca. Fai falla pescudar moito niles pra atopar composiciós dise tenor. Apenas unha, A Pedra da Barca, na que ise tema tócase tanxencialmente, enEscumas da Ribeira; outra, O Santo Cristo de Fisterre, en Nemancos. Ningunha máis poidemos alcontrar nin en Centileos nas ondas nin no seu libro póstumo Decrúa. Na súa obra, a paisaxe, enxergada dun xeito simbolista e cósmico que transparenta no poema Nosa Señora a Terra, é a verdadeira fonte de inspiración. E, sobor de todo, o mar, co que il se identificou en termos de posesión chamándolle «o meu mar», foi o gran protagonista da súa obra poética».
Con todo, sen coñecermos a razón, os compiladores desde libro de 15 poemas non inclúen a composición que López Abente escribiu inspirándose no artístico retablo barroco construído en 1717 polo escultor compostelán Miguel Romay, poema que se publicou co título Retabro da Barca, na revistaVida gallega, 2ª Época, 46-47, xaneiro-febreiro de 1959. Velaquí: RETABRO DA BARCA,
A Miguel Romay, escultor santiagués
autor deste manífico retabro:
Lostregaron no souto escentileos
do aceirado sorrir da ferramenta.
Suspenso e trepezal o bosco alenta
e o xenio creador baixa dos ceos.
Renxer de serras, machadazos crúos,
toradas a rolar polas encostas,
as mans do artista a traballar dispostas
e os portentos en pé, ceibos e múos.
Castiñeiros do monte esnaquizados
en pezas ben miudas, ao Obradoiro
fóstedes polo boi marelo ou loiro
nos carros cantareiros carrexados.
E bebe a inspiración do seu poema
o poeta cantor en Compostela.
¡Pregaria a revoar na gran capela
en onde a Virxen nunha barca rema!
O sol, no lenzo azul, da a derradeira
pincelada de ensoño, e a pregar
cai de xoellos, devoto, na fogueira
onde se beixan o alto ceu e o mar.
As vagas de cristal rompen na orela
lixando o espazo nu de húmeda bruma,
e ao estreitaren de bruzos a capela
vese o milagre buligar na escuma.
Cantan os anxos arredor da Santa
que no seu camarín os abenzoa
e espertándose o eco tamén canta
e polas amplas bóvedas revoa.
O retabro de pé no Santuario
deixa o castaño, e de remate vai
orquestando os misterios do Rosario
o grorioso escultor Miguel Romay.
Villar é ademais vogal da Fundación López Abente