‘Cadernos de lingua’ analiza a riqueza fraseolóxica de ‘Costa do Solpor’, a novela con case un milleiro de expresións
Publicado en academia.gal (13/07/2022)
A riqueza fraseolóxica na novela Costa do Solpor, do académico correspondente Xosé María Lema (Vimianzo, 1950), abre Cadernos de lingua nº 39, xa dispoñible na sección de publicacións de academia.gal. O mesmo número inclúe un traballo sobre a adquisición de estratexias de cortesía en galego na infancia e unha análise sobre a ideoloxía e a identidade no hip-hop e o trap galegos. Pecha o volume unha recensión sobre a última entrega do Atlas Lingüístico Galego, editado en 2020 pola Universidade de Santiago de Compostela e a Fundación Barrié e centrado no léxico do ser humano.
Costa do Solpor, merecedora do Premio da Crítica de creación literaria de 2014, volveu saír do prelo en 2017 nunha versión titulada Costa do Solpor. O regreso da Illa do Tesouro, con 220 páxinas menos. Nesta última baséase o artigo que asina Xosé María Rei Lema, quen valora esta obra de Xosé María Lema como un exemplo de calidade nun dos campos, o da fraseoloxía, que “máis sofre a pobreza léxica” na prosa galega actual. O autor da análise contabiliza nas súas 425 páxinas uns 950 fraseoloxismos, entre os que se inclúen tamén unha ducia de refráns.
As expresións ofrécense ordenadas alfabeticamente, acompañadas da súa explicación e exemplos tirados da novela coa referencia da páxina correspondente. Entre elas destacan sobre todo as relacionadas co mar, xa que esta é unha novela de aventuras ambientada na costa coruñesa do século XVIII, dende a cidade herculina ata o cabo de Fisterra, unha situación xeográfica que tamén se reflicte a través das formas dialectais propias da costa fisterrá.
Expresións para cualificar o estado do mar como mar desfeito, ferver o mar, unha vaga de mar campal ou ventar un cifral; para referirse ao estado dunha embarcación (quedar ao garete, poñerse ao pairo, á valga, recoller o trapo…) ou para falar das actividades dos personaxes (andar ás crebas, andar ao corso, armar en corso…) son só algúns exemplos da pegada mariñeira na fraseoloxía que se atopan nunha ficción na que tamén abondan, entre moitas outras, as que indican cantidades (a centos, a eito, a embute, ás envorcadas, a esgalla, a pote, a regos…) e na que as distancias veñen marcadas por unha carreiriña de can ou diante dos fociños.
Noutro artigo, Tamara Rial Montes estuda o proceso de adquisición das estratexias de cortesía nas peticións por parte de nenos e nenas galegofalantes, dende os 4 ata o 12 anos. A investigación conclúe que, en xeral, o modelo establecido en estudos anteriores para as persoas galegofalantes tradicionais parece non corresponder co que se observa nas xeracións máis novas.
Mª Belén Senín Santiago publica no mesmo número un traballo sobre a ideoloxía e a identidade no discurso do hip-hop e do trap centrado no caso das bandas Rebeliom do Inframundo e Boyanka Kostova. A autora, a partir dunha análise crítica, expón que cada un destes xéneros encerra dúas posturas opostas no que á identidade e ideoloxía se refire, “dúas reaccións diferentes ao mundo da modernidade líquida”.
“Fraseoloxía da novela ‘Costa do Solpor’, de Xosé Mª Lema” (autor: Xosé Mª Rei Lema, filólogo, licenciado en Filoloxía Galego-Portuguesa)
Nova bibliografía e achados sobre o cura liberal Juan Antonio Posse
Publicado en La Voz de Galicia, por Patricia Blanco (05/07/2022)
Medra a bibliografía sobre Juan Antonio Posse (1766-1854), o cura liberal de Soesto —máis ben colectivista, como escribe Xosé María Lema— que exerceu o seu ministerio «en tres parroquias do aínda daquela reino de León, Llánaves de la Reina, Lodares e San Andrés del Rabanedo». Nesta última estaría dende o 1807 ata a súa morte. É precisamente en San Andrés, no centro cultural que dende finais dos 90 leva o nome de Posse —tamén alí ten unha rúa—, onde se vén de presentar a obra El infrascrito. Andanzas del cura J. A. Posse en el San Andrés del siglo XIX, da leonesa Paloma Fernández Oliver. Lema, autor do prólogo, tomou parte na posta de longo desta autoedición, de par do concelleiro local Alejandro Gallego. Un acto que congregou nutrida asistencia e interese, e que deixou novas revelacións acerca do crego laxense, froito das pescudas de Fernández feitas mentres indagaba nos seus antepasados.
Unha, que dende o 1824 ata o 1835, Posse non asinaba actas parroquiais, o que permitiu dar cadra de que, ademais do proceso resultante da persecución polos absolutistas, tivera outro no 1827, chegando a estar preso nun convento de franciscanos de León. Tamén se puido saber que cumpriu coa vocación política que sempre defendera, en tanto que o laxense se presentou ás primeiras eleccións medianamente democráticas, como deputado no 1839 e como senador no 1841, non sendo elixido.
Durante o seu traballo, Paloma indagou tamén nos lazos familiares do cura en San Andrés, dous sobriños de Soesto que levara con el para León, Tomás, morto a unha idade temperá, e Tomasa. En León, ante os asistentes á presentación, Lema deu cumprida conta das orixes de Posse, do cura «rara avis» que era: ilustrado, liberal, constitucionalista español e tamén galeguista, oposto á Inquisición, sumamente crente e relixioso…
Puxo ao día, ademais, as publicacións que se teñen feito sobre el. Non faltaron logo as preguntas e incluso dúas propostas que haberá que pechar, de fraguarse: unha visita colectiva ás terras orixinarias de Juan Antonio, por parte de veciños de San Andrés, e unha nova visita de Paloma Fernández á Costa da Morte, en tanto que da anterior, para coñecer a terra natal de Posse, ficou encantada. Poderíase levar a cabo na comarca, de ser así, algunha presentación da súa obra. Xosé María Lema, que se ofreceu como guía, tamén lle fixo chegar ao concelleiro Gallego un exemplar de Un novo documento de don Juan Antonio Posse: a ‘Plática Tercera’, publicado por el mesmo, no 1999, logo do achádego na casa nativa de Posse, e as actas da primeira xornada sobre o cura celebradas en Laxe no 2007, por parte do Semescom. Máis adiante habería uns segundos encontros, polos 200 anos da Constitución de 1812.
Faleceu Richard Herr, editor das Memorias de Juan Antonio Posse, o cura liberal de Soesto
Por Xosé María Lema Suárez, presidente do SEMESCOM
O pasado 29 de maio faleceu en California (EE.UU.) Richard Herr, catedrático emérito da Universidade de Berkeley, historiador e hispanista estadounidense experto no pensamento ilustrado español e portugués do século XVIII. O 7 de abril cumprira cen anos e recibira a felicitación da Real Academia da Historia española, pois era o decano dos seus académicos correspondentes.
Herr realizou moitos estudos sobre a historia de España e de Portugal do séc. XVIII, con obras como España y la revolución del siglo XVIII (Madrid 1962), pero para galegos e leoneses é sobre todo coñecido por ser o editor, en 1984, das agora famosas Memorias del cura liberal don Juan Antonio Posse con su Discurso sobre la Constitución de 1812 (CIS/Siglo XXI Editores).
Nada sabíamos sobre este cura liberal -máis ben colectivista-, que nacera en Soesto (Laxe) en 1766 e que exercera o seu ministerio en tres parroquias do aínda daquela reino de León (Llánaves de la Reina, Lodares e San Andrés del Rabanedo) e que escribira as memorias da súa vida contra o ano 1834, unha vez que os seus inimigos absolutistas xa deixaran de perseguilo.
Como Herr non tiña certeza de que o lugar de Quintáns Meáns, onde o crego dicía que nacera, fose o de Soesto, buscamos e achamos no libro de bautizados desta parroquia a súa partida de nacemento. Logo, en 1985, o daquela párroco de San Andrés del Rabanedo nos facilitaría copia da súa acta de defunción (1854, ós 88 anos). Posteriormente, na súa casa nativa de Soesto -a chamada Casa Vella ou Casa de Mariana -a súa nai- aparecería impresa a Plática Tercera (1838), que publicamos en 1999 co título Un novo documento de don Juan Antonio Posse: a ‘Plática Tercera’ (1838). Foi a segunda das súas obras constitucionalistas, pois en 1813 publicara o seu Discurso ou Sermón a favor da Constitución de 1812, pola que sería perseguido e encarcerado polos absolutistas do rei Fernando VII.
Tiven o coidado de lle remitir a Mr. Herr todas estas novidades. Respondeume cunha carta amabilísima datada o 18-06-1999 acompañada dunha recensión do meu libro antes citado, recensión que se publicaría na revista A Trabe de Ouro nº 39 (1999) e que figura no fondo bibliográfico do ilustre profesor. O Seminario de Estudos da Costa da Morte organizaría o 21 de abril de 2007, en Laxe, a I Xornada sobre a figura de D. Juan Antonio Posse, na que non só participaron especialistas galegos, senón tamén Fernando Durán López, profesor de Literatura Española da Universidade de Cádiz, que incluíra na súa tese de doutoramento a figura do noso crego entre as grandes autobiografías dos séculos XVIII e XIX (en 2005 publicara Vidas de sabios, con Posse de figura principal). O SEMESCOM aínda organizaría en Vimianzo, coincidindo co 200 aniversario da Constitución de 1812, a II Xornada sobre o crego.
Na casa de Juan Antonio Posse.
Lembro que cando se publicaron as Actas da I Xornada (2008), Richard Herr volveu escribirme “admirado de la bibliografía que ha aparecido sobre Posse” e alegrábase de que Fernando Durán, eu mesmo “y otros labradores en este campo, surco a surco y documento a documento nos van desterrando las hazañas y las penas de Posse, y revelándonos el mundo en que vivió”. Casualmente, o pasado 1 de xullo estivemos en San Andrés del Rabanedo (León) para asistir á presentación dun novo libro que incrementa a bibliografía sobre o sacerdote natural de Soesto: El infraescrito. Andanzas del cura J. A. Posse en el San Andrés del siglo XIX, da leonesa Paloma Fernández Oliver. O finado hispanista norteamericano estaría ben contento de incorporar á autora ó grupo de “labradores do campo dos admiradores de Posse».
A exposición do Megalitismo da Costa da Morte continúa a xirar polas aulas
A nosa exposición do megalitismo da Costa da Morte segue a viaxar polos centros de ensino. Este curso estivo no IES de Ponteceso, no de Vimianzo, no de Baio, no CPI de Cabana e en marzo traspasou por primeira vez as fronteiras da rexión, levándoa á cidade da Coruña, no CEIP Fogar Santa Margarida. En abril terémola de novo pola Costa da Morte, no CPI de Laxe.
A mostra itinerante “As Antas da Costa da Morte” consiste en 20 paneis a través dos que se realiza un percorrido polos monumentos fúnebres do megalitismo nas nosas comarcas. Trátase dun dun completo traballo de divulgación que ten a súa orixe no libro Polas antas e mámoas da Costa da Morte de Xosé María Lema Suárez. Iníciase cun mapa no que se ilustra toda a riqueza arqueolóxica da parte central e oriental da Terra de Soneira, marcando como camiño principal a chamada Vía Arqueolóxica. No resto aparecen excelentes fotografías con información sobre estas construcións de carácter funerario: Pedra Vixía, Pedra da Moura, Pedra da Arca, Pedra Cuberta, Arca da Piosa, a Mina de Recesindes, a Mina de Parxubeira, a Pedra da Lebre ou Dombate son algúns exemplos dos 14 monumentos dos que se propón a súa visita.
IES Maximino Romero de Lema de Baio
O alumnado do IES Maximino Romero de Lema de Baio puido completar a exposición cunha unidade didáctica elaborada dende o Departamento de Historia; ademais, posteriormente, na primavera, algúns dos cursos achegárase in situ para apreciar esta parte da súa herdanza cultural. Desde o Centro aplauden “iniciativas deste tipo que permiten coñecer o noso patrimonio: só así poderemos defendelo das agresións constantes e difundir a súa historia para non perder a esencia como pobo”.
Por primeira vez, fóra da Costa da Morte
O CEIP Santa Margarida da Coruña acolle na biblioteca Agustín Fernández Paz a mostra, sendo a primeira vez fóra do noso territorio. A mostra estará aberta durante todo o mes de marzo e a ela acudirá alumnado de Educación Infantil, Primaria, Secundaria, Formación Profesional Básica, Ciclo Medio e Bacharelato. Profesorado dos departamentos de Lingua e Historia elaboraron distintas propostas didácticas adecuadas a cada nivel educativo. Xeráronse autodefinidos, sopas de letras, encrucillados e un cuestionario-guía para pescudar na información e imaxes dos paneis. A Literatura da Costa da Morte tamén está presente nesta mostra dado que nela se reproducen varios poemas de Eduardo Pondal como o coñecido “O dolmen de Dombate”.
Vídeo de Xosé Manuel Varela Varela sobre a mostra no CEIP Santa Margarida da Coruña
MATERIAL DIDÁCTICO:
Autodefinido (Carlos Medrano, do departamento de Lingua do Fogar)
Cuestionario con solucionario (Carlos Medrano, do departamento de Lingua do Fogar)
0 Encrucillado Megalitismo Primaria (Carlos Medrano, do departamento de Lingua do Fogar)
Cuestionario Expo Megalitismo folleto sen número de panel Sara Varela Rouco (departamento de Historia)
Desde o Seminario de Estudos Comarcais da Costa da Morte o noso máis caloroso agradecemento e parabéns á comunidade educativa que permite seguir a divulgar a riqueza arqueolóxica da nosa terra.
Visita 5º EI Expo Megalitismo Fogar Santa Margarida
San Xián de Moraime e a posta en valor da arte relixiosa rural
Artigo de Xosé María Lema, presidente do SEMESCOM.
San Xián é en Galicia un santo moi venerado desde tempos moi antigos: ocupa o noveno lugar nos padroados parroquiais, con 127 freguesías, coas seguintes formas patrimoniais: San Xiao (41), San Xián (28), San Xillao (11) e o semicultismo San Xulián (47). Pero hai tres santos con este nome: o máis coñecido é o hospitaleiro, ou o parricida, pois, segundo a lenda, matou os seus pais e, despois, arrepentido, consagrou a súa vida a axudar os camiñantes e peregrinos; en parte vén sendo a versión cristiá do mito do Edipo grego. Outro foi san Xián de Antioquía, esposo de santa Basilisa. Un terceiro foi san Xián de Brivate (Francia), martirizado xunto con san Ferreol (hai quen di que este é o san Xián patrón de Ferrol, e que a orixe do nome desta cidade está no do seu compañeiro Ferreol).
Desde a Idade Media considerouse san Xián un santo vinculado ós camiños e ós camiñantes; este sería o hospitaleiro, e o de Moraime identificámolo con el. Por algo o seu mosteiro, protexido e potenciado no século XII pola poderosa familia nobre galega dos Traba e polo rei Afonso VII de Galicia, León e Castela, está estratexicamente situado no ancestral camiño de Muxía a Compostela por Brandomil.
Prestixio
Hai días saltou a noticia da venda pola internet dun pseudo «san Xián de Moraime», a todas luces de procedencia americana, da época colonial española. O que chamou a atención é que os vendedores recorresen ó prestixio de Moraime para incrementar o seu prezo, cousa que lograron, pois seica percibiron unha respectable cantidade pola venda.
A imaxe do auténtico san Xián de Moraime é superior en calidade artística á americana. Fora estudada por Eva López Añón en 2007 na súa tese de doutoramento sobre a arte relixiosa do arciprestado de Nemancos. Unha talla de estilo barroco que representa un nobre elegantemente vestido á moda do último terzo do século XVIII: casaca abotoada, manto vermello e gorgueira ó pescozo, sen que falte unha longa perruca ondulada cubríndolle a cabeza. Leva como atributo iconográfico un falcón na man esquerda —como patrón dos cazadores—, convertido nunha pomba branca polo desinformado escultor ou pintor; no costado dereito apenas se percibe o mango dunha espada envaiñada, a arma do seu crime, detalle que tampouco falta na escultura americana.
Oxalá a noticia da venda dun falso san «Xián de Moraime» sirva para coidar e protexer máis o patrimonio artístico relixioso das nosas igrexas rurais. Non sei se a raíz do infausto roubo das imaxes do retablo de san Roque da igrexa de San Simón de Nande de hai uns cantos anos se tomaron medidas e polo menos se instalaron sistemas de alarma nas igrexas.
Con todo, protexer non quere dicir ocultar, e penso que tamén se deberían promover visitas guiadas ás nosas igrexas e ermidas para que valoremos os pequenos museos de arte sacra contidos nelas. Acabamos de comprobar o prestixio que o simple nome do sitio histórico-artístico de Moraime esperta fóra de Galicia. Xa vai sendo hora de que aquí se lle dea o alto valor que lle corresponde.
O secadoiro de congro en Muxía, unha xoia artesanal
Artigo de Xan Fernández Carrera.
O consumo de congro curado con vento de nordés muxián xa está documentado na cidade aragonesa de Calatayud desde o 1446, un produto moi demandado nas terras do interior de Castela, A Rioxa, Aragón e Cataluña en séculos pasados. De aí que en varios dos nosos portos se instalasen sistemas de secado deste peixe para abastecer ese amplo mercado. En varias das nosas vilas mariñeiras había mercadores que se dedicaban á exportar congro seco a distintos portos peninsulares, e desde alí, se introducía nesas zonas do interior. Incluso hai constancia de que no século XVII, tratantes das Rías Baixas se achegan aos portos da Costa da Morte a mercar este produto para logo exportalo a cidades como Bilbao. Os fomentadores cataláns a partir de mediados do XVIII, ademais de dedicarse á salgadura de sardiña, tamén exportaban congro seco con destino a Castela e ao Mediterráneo.
A chegada ao mercado doutras especies mariñas como o bacallau fixo minguar o consumo de congro curado, o que levou a que este sistema de conservación natural desaparecese doutras vilas mariñeiras e tan só se mantivese na de Muxía, onde se converteu no medio de vida de varias familias. Chegou a haber ata cinco secadoiros na vila da Barca: catro na zona costeira que dá á ría e un na parte posterior, na Pedriña, sendo este o único que se conserva co sistema de secado tradicional ao aire libre e que actualmente rexenta Miguel Diz, neto de Juan Diz, de quen aprendeu o oficio.
A demanda deste produto vai a menos cada día porque os hábitos de alimentación mudaron moito nos últimos anos e isto diminuíu o seu consumo, pero a importancia do secadoiro tradicional de Muxía xa está moi por enriba do seu rendemento económico, xa que desde hai tempo se converteu nun símbolo cultural e turístico no só de Muxía, senón de toda a Costa da Morte. Desde esta perspectiva é como habería que valorar un ben patrimonial desta categoría, que representa un sistema milenario de conservación natural do peixe, que forma parte da historia mariñeira de Muxía e significa un dos seus maiores símbolos de identidade. Non hai máis que ver a cantidade de visitantes que se achegan ao secadoiro e se interesan por coñecer o proceso deste traballo artesán.
En varias ocasións as imaxes dos secadoiros de congro foron mostradas na Feira Internacional de Turismo (Fitur) como un dos activos de Muxía e da Costa da Morte e con gran éxito. Son poucas as publicacións de promoción desta nosa rexión costeira nas que non aparecen ilustracións dos secadoiros de congro, unha imaxe que actúa xa como un verdadeiro emblema identitario da nosa cultura mariñeira.
O secadoiro de congro o que precisa nestes momentos por parte das Administracións é sensibilidade, apoio, protección e colaboración para que permaneza no tempo, xa que corre un grave risco de desaparecer, e non de trabas como a de chegar a inmobilizar unha partida de congro seco porque parece ser que a estrutura de madeira na que se pendura este peixe se atopa nun lugar público ao que pode acceder calquera persoa. Pois claro que as cabrias teñen que estar ao aire libre e nun lugar venteado para que o proceso de secado se realice plenamente. Non hai outro xeito de conservar o congro de maneira natural. O que non se pode é realizar unha inspección sanitaria a un proceso artesanal igual que se fose un industrial ou un local de hostalaría. O secadoiro débese inspeccionar, pero non deste xeito, senón tendo en conta o seu valor patrimonial e facelo cunha intención de asesoramento, comprensión, colaboración e boas formas, algo que non se aplicou neste caso, do contrario, non se entendería que unha Administración que debe velar polo mantemento e conservación do patrimonio actúe deste xeito e contribúa á desaparición dun ben cultural de máxima relevancia para Muxía e a Costa da Morte.
Manuel Vilar: «É unha atrocidade que faros como o de Vilán ou o de Fisterra estean pechados»
Entrevista en La Voz de Galicia
O histórico faro do cabo Vilán (Camariñas), o primeiro que funcionou con electricidade de toda España e un dos puntos máis visitados da Costa da Morte, corre o risco de pechar as súas portas ao público. A asociación de empresarios, que levaba varios anos xestionándoo, reuniuse a última hora da tarde de onte para decidir se continuarán ou non con este labor, iniciado en 2008 pola entidade Neria. Naquel proceso tivo unha destacada participación o actual director do Museo do Pobo Galego, Manuel Vilar Álvarez (Muxía, 1957), que colaborou na musealización do espazo.
—Como ve a posibilidade de que o faro do Cabo Vilán poida pechar?
—Deberían estar abertos o Vilán, o de Touriñán, o de Fisterra… Que estean pechados paréceme un atentado á nosa dignidade, unha atrocidade.
—O de Camariñas ten, ademais, ese aliciente de ter sido o primeiro electrificado de España.
—Así é, e destaca tamén por moitas outras cousas: a súa arquitectura, a súa beleza, o granito rosáceo que hai alí… É un referente non só marítimo ou cultural, senón tamén social e ten un valor que vai máis aló do que é o propio edificio do faro.
BASILIO BELLO
—Como cre que deberían xestionarse estes espazos? Os empresarios piden máis implicación das Administracións públicas.
—Considero que, de estar aberto, un faro como o do Vilán debería ter uns ingresos mínimos para cubrir polo menos unha parte dos custos, xa non digo o 100 %. Por outra banda, a Autoridade Portuaria, propietaria do inmoble, creo que tamén ten moito que dicir ao respecto, como o resto de Administracións. Pechando o faro Vilán perdemos todos, tamén o Concello, que queda sen ese recurso turístico.
—Tense falado moito de cobrar polo patrimonio, pero parece que iso non chega a calar aquí.
—Abrir a porta ten un custo, e como visitantes creo que teriamos que contribuír a manter eses espazos. Creo que non debe entenderse como un negocio, iso si, pero polo menos facer un pequeno aporte. Está ben que a Administración axude, pero isto é un esforzo colectivo.
—Vilán abriu no 2008 da man da asociación Neria e vostede estivo moi implicado na musealización.
—Non do deseño, pero si me encarguei dos contidos. O esencial era fomentar que a xente puidese acceder ao edificio, e despois no que nos centramos foi na historia dos faros de Costa da Morte, especialmente no de Camariñas.
—O funcionamento destas torres tamén pode xerar moito interese.
—Sen dúbida, aínda que agora os aparellos están moi modernizados. Outra cousa que si que se podería facer é permitir a subida á torre, ata a lámpada. Eu fíxeno en Estados Unidos e creo que sería un gran atractivo. Habería que controlalo, por suposto, pero sería moi interesante poder subir e que un fareiro ou un experto proporcionase unha explicación, contase as historias vinculadas ao lugar… O problema é que neste aspecto chocamos coa Administración, que cumpre coa normativa, pero de maneira demasiado fría moitas veces.
—Hai xa 20 anos que, xunto con Xosé María Lema, lanzou «Os faros da Costa da Morte», coa que contribuíron á posta en valor destes espazos.
—Si, foi no 2001 e creo que foi a primeira de Galicia dese tipo. Despois viñeron outras publicacións, máis completas e académicas, pero a nosa era puramente de divulgación, para a posta en valor desas torres. Nela contamos as características técnicas deses doce faros elixidos [Sisargas, Nariga, Roncudo, Laxe, Vilán, A Barca, Touriñán, Fisterra, Cabo Cee, Lobeiras, Lariño e Monte Louro], pero tamén as historias e o desleixo que en moitos casos tiveron as Administracións con eles.
—Parece que marcha ben o proxecto para reabrir o de Fisterra.
—Ao faro de Fisterra hai que sumarlle o valor que lle dá o entorno no que está situado, cheo de simbolismo. Non obstante, ten un problema que o de Vilán non tivo, e é que non se conservou o material que foi quedando en desuso co paso dos anos.
—Que opina do aproveitamento turístico destes espazos por parte da iniciativa privada?
—O de Lariño e o de Illa Pancha aínda non tiven ocasión de visitalos, pero creo que o propósito que agora se lle dá ao Semáforo de Fisterra é, dende logo, moito mellor que o que tiña antes, que era marxinal. Non se trata de que todos pasen a ser hoteis, pero considero que o ideal sería combinar iniciativa privada e pública en función do lugar que se trate. O que está claro, iso si, é que é necesario un plan estratéxico para toda a zona. Hai que saber o que se quere facer con cada un: que o de Fisterra leve tanto tempo pechado paréceme un crime, por exemplo: é como dicirlle ao visitante ‘dea media volta e lárguese’. O de Touriñán, no Concello de Muxía, ten tamén moito valor e debería ser outro centro de referencia.
A escasa valoración dos faros da Costa da Morte
Artigo de Xosé María Lema, presidente do SEMESCOM.
O 29-06-2001, nunha das salas abertas no edificio do faro de Fisterra, Manuel Vilar —actual director do Museo do Pobo Galego— e mais eu presentabamos o libro Os faros da Costa da Morte (Galicia), editado por Neria. Foi pioneiro na posta en valor dos faros como un dos patrimonios identitarios deste territorio e para promover o seu aproveitamento cultural e turístico. Presidira o acto o daquela presidente da Autoridade Portuaria da Coruña, Antonio Couceiro, a quen lle solicitamos que non só se abrise ó público o edificio, senón que en horas diúrnas se permitise o acceso de visitantes á torre para poder ver a estrutura e a maquinaria. Comprometeuse a facelo. Hoxe o edificio do faro fisterrán leva cinco anos fechado sen outro aproveitamento durante o día (outra cousa é pola noite, claro) que servir de fito simbólico da fin da terra; nin sequera está aberta a sala onde se presentara o libro. Pasaron vinte anos e andamos de recú, cara a atrás.
Houbo raiolas de esperanza, como cando se inaugurou no edificio do Vilán un Centro de Interpretación dos Faros (2008), un pequeno pero valioso museo que nos permitiu entender o mundo dos sinais marítimos e ver a maquinaria do primeiro faro electrificado de España, xa de por si un gran reclamo. Foi tamén bo que a Asociación de Empresarios de Camariñas o mantivese aberto e con actividades, como lembraba a súa presidenta en La Voz (Edición do 27-01-22).
Agora recibimos a noticia de que a Autoridade Portuaria da Coruña vai fechar o edificio do faro de Camariñas. Que diferenza con respecto ó que se fai en boa parte de Europa! En 2011 visitamos o do cabo Lizard, en Cornualles, o máis meridional da Gran Bretaña. Un faro moi modesto pero moi ben aproveitado para o turismo que xa daquela contaba cun centro de recepción con publicacións sobre Cornualles e obxectos artesanais córnicos. Mesmo se podía subir á torre, pagando entrada, como é lóxico.
En Inglaterra os faros dependen da Trinity House, organismo que hoxe ten abertos sete deles ós visitantes. Todos contan cun Visitor Centre que convidan a entrar: «Visite un dos sete centros que abrimos ó público e experimente por si mesmo os lugares espectaculares dos que gozaban os fareiros», traducimos do seu web. Danlle tanto valor os ingleses ó mundo dos faros que existe unha asociación de torreiros (https://alk.org.uk/) que se ofrece como guía e anuncia eventos periódicos.
Danlle valor en todas partes menos aquí. Ignoramos de quen é a culpa de que o de Fisterra leve un lustro fechado e o de Camariñas vaia por ese camiño. Non se comprende que aínda non haxa un proxecto oficial para un aproveitamento de todo tipo (didáctico, cultural, turístico…) para estes dous faros de primeira orde universalmente coñecidos. As Administracións deberan implicarse. No do Vilán dérase o paso para abrir un museo, de momento único, que servía para explicar o mundo fareiro, os naufraxios, a navegación… Que vai pasar con el? A defensa e posta en valor dos faros non só atinxe ós concellos nos que se sitúan, senón a toda Costa da Morte.
Unha nova etapa para a ancestral feira de Baio
Artigo de Xosé María Lema, presidente do SEMESCOM.
O pasado 16 de xaneiro —terceiro domingo de mes establecido pola tradición secular—, a ancestral feira de Baio iniciaba unha nova etapa, pois pasaba a situarse na nova praza da vila, inaugurada o 30 de decembro de 2021. Este primeiro Día de Baio que vai quedar para a historia foi todo un éxito de visitantes e de feirantes. Todo parece augurar un futuro esperanzador para a reactivación da economía, non só local, senón tamén comarcal. Os nosos parabéns para a corporación municipal de Zas polo logro.
No ano 2007, Xosé María Rei Lema e quen subscribe publicabamos un libriño de 64 páxinas titulado A Feira de Baio. O mercado máis antigo da Terra de Soneira que dedicábamos a todos os veciños de Bamiro, Baio e doutras moitas parroquias da Terra de Soneira e Bergantiños que, «como fixeron tantas veces os seus antepasados, seguen defendendo a súa feira». Unha feira chamada «de Baio» pero que sempre estivo situada no chamado Campo da Feira da Piroga (Bamiro-Vimianzo), ó outro lado da ponte e na aba nordeste de Monte Torán. Así o demostran abundantes documentos dos séculos XVIII, XIX e XX. O máis antigo data de 1741, hai agora 280 anos. Aparece a referencia no Libro de Fábrica 1730-1804 da parroquia de Bamiro, e por el temos a absoluta certeza de que a feira xa se celebraba o terceiro domingo de mes: un visitador pastoral prohibíalles ós sacerdotes que fixesen misa na ermida de san Roque «el día que se celebra la feria en el campo ynmediato a dicha capilla». Recollíase moita esmola e os cregos fixeron caso omiso das sucesivas ameazas —mesmo de excomuñón— dos visitadores. Fálase dela no Catastro de Ensenada (1753) e o ilustrado J. Lucas Labrada salienta en 1804 a súa importancia económica. O lugar da feira aparece sinalado con moita precisión no famoso mapa de Galicia de Domingo Fontán (1834), e tamén se indica que está na Piroga (sic, con ) no Diccionario de Pascual Madoz (1847-1850), tomos III e XVIII.
Andando o tempo, quen si atacaría con teimosía a celebración feiral en domingo sería Nicolás Parada, párroco de Bamiro de finais do século XIX. En 1894 escríbelle ó arcebispo de Santiago para instar a que se prohíba a celebración dominical debido a que a xente deixaba de ir á misa ou non atendía a ela.
Advertía tamén do perigo das feiras, polos ladróns e pícaros que provocaban liortas e polas borracheiras, pero sobre todo polo perigo moral de «los jovenes de ambos sexos que se juntan, pasean, comen, beben y marchan de noche juntos a las aldeas». Aínda que publicamos parte deste relato os autores de Zas polo miúdo (2020) e O río do Porto, o río grande da Terra de Soneira (2019), quen descubriu o documento e realizou unha investigación exemplar —aínda inédita-—foi o profesor Juan Félix Neira Pérez, a quen animamos a que a publique agora ó completo, pois na descrición do cura Parada hai unha magnífica enumeración de todo o que se vendía nos postos da feira e dos lugares de procedencia dos feirantes. Un espléndido documento histórico, sociolóxico e etnográfico.
Desidia
Pola desidia das Administracións locais, a feira ía camiño da súa desaparición a finais do século pasado e a principios do actual. No ano 2007 o Campo da Feira da Piroga estaba no máis completo abandono e os tendeiros pasaron a instalarse na baiesa avenida Vidal Ríos. Agora cambia o lugar de situación e abofé que se atinou con el, pois, pola proximidade á ponte de Baio, a celebración continúa favorecendo os negocios das dúas beiras do río, como así fora sempre. A data do pasado 16-01-2022 debería ter unha placa conmemorativa na praza, como inicio dunha nova etapa, esperemos que ventureira, e non sobraría incluír nela un recordo-homenaxe á feira de Baio como motor económico que foi da vila e da comarca durante 300 ou máis anos.
Xosé María Lema: “Estes gobernantes feriron de morte a lingua que tiñan a obriga de defender”
Xosé Mª Lema Suárez (Bamiro-Vimianzo, 1950) vén de autoeditar ‘Pola nosa lingua. Unha década de artigos en defensa do galego (2009-2019)’. O libro, ilustrado e prologado por Héitor Picallo, reúne unha trintena de artigos publicados en varios medios desde a chegada de Núñez Feixoo á Xunta e a aprobación do decreto do plurilingüismo.
“Pola nosa lingua” é unha autoedición do autor. Xosé María Lema avogou por sacar adiante a publicación de “só 200 exemplares” pola súa conta. “Non me molestei en ir a ningunha editorial, tamén porque quería que o proceso fose breve”. A obra pódese conseguir nunhas poucas librarías de Santiago (Couceiro, Pedreira e Papelaría Xaquín), A Estrada (Marxe), Cuntis (Maresa), Carballo (Brañas Verdes), Baio e Laxe (Torre Penedo), Vimianzo (Bazar Mouro), O Carballiño (OZocoGZ) e Vigo (Cartabón).
Na portada, “unha grande obra do polígrafo Héitor Picallo”, salienta o escritor. “Unha mecha prende nos libros de ciencias en galego. Unha ilustración que fai referencia a un artigo no que convidaba o señor presidente a que fixese unha pira no Obradoiro e os queimase dunha vez, porque prescindir das matemáticas, a bioloxía a e física en galego nas escolas tamén supuxo tirar ao lixo millóns de euros”.
Entrevista en Nós Diario