Unha nova etapa para a ancestral feira de Baio
Artigo de Xosé María Lema, presidente do SEMESCOM.
O pasado 16 de xaneiro —terceiro domingo de mes establecido pola tradición secular—, a ancestral feira de Baio iniciaba unha nova etapa, pois pasaba a situarse na nova praza da vila, inaugurada o 30 de decembro de 2021. Este primeiro Día de Baio que vai quedar para a historia foi todo un éxito de visitantes e de feirantes. Todo parece augurar un futuro esperanzador para a reactivación da economía, non só local, senón tamén comarcal. Os nosos parabéns para a corporación municipal de Zas polo logro.
No ano 2007, Xosé María Rei Lema e quen subscribe publicabamos un libriño de 64 páxinas titulado A Feira de Baio. O mercado máis antigo da Terra de Soneira que dedicábamos a todos os veciños de Bamiro, Baio e doutras moitas parroquias da Terra de Soneira e Bergantiños que, «como fixeron tantas veces os seus antepasados, seguen defendendo a súa feira». Unha feira chamada «de Baio» pero que sempre estivo situada no chamado Campo da Feira da Piroga (Bamiro-Vimianzo), ó outro lado da ponte e na aba nordeste de Monte Torán. Así o demostran abundantes documentos dos séculos XVIII, XIX e XX. O máis antigo data de 1741, hai agora 280 anos. Aparece a referencia no Libro de Fábrica 1730-1804 da parroquia de Bamiro, e por el temos a absoluta certeza de que a feira xa se celebraba o terceiro domingo de mes: un visitador pastoral prohibíalles ós sacerdotes que fixesen misa na ermida de san Roque «el día que se celebra la feria en el campo ynmediato a dicha capilla». Recollíase moita esmola e os cregos fixeron caso omiso das sucesivas ameazas —mesmo de excomuñón— dos visitadores. Fálase dela no Catastro de Ensenada (1753) e o ilustrado J. Lucas Labrada salienta en 1804 a súa importancia económica. O lugar da feira aparece sinalado con moita precisión no famoso mapa de Galicia de Domingo Fontán (1834), e tamén se indica que está na Piroga (sic, con ) no Diccionario de Pascual Madoz (1847-1850), tomos III e XVIII.
Andando o tempo, quen si atacaría con teimosía a celebración feiral en domingo sería Nicolás Parada, párroco de Bamiro de finais do século XIX. En 1894 escríbelle ó arcebispo de Santiago para instar a que se prohíba a celebración dominical debido a que a xente deixaba de ir á misa ou non atendía a ela.
Advertía tamén do perigo das feiras, polos ladróns e pícaros que provocaban liortas e polas borracheiras, pero sobre todo polo perigo moral de «los jovenes de ambos sexos que se juntan, pasean, comen, beben y marchan de noche juntos a las aldeas». Aínda que publicamos parte deste relato os autores de Zas polo miúdo (2020) e O río do Porto, o río grande da Terra de Soneira (2019), quen descubriu o documento e realizou unha investigación exemplar —aínda inédita-—foi o profesor Juan Félix Neira Pérez, a quen animamos a que a publique agora ó completo, pois na descrición do cura Parada hai unha magnífica enumeración de todo o que se vendía nos postos da feira e dos lugares de procedencia dos feirantes. Un espléndido documento histórico, sociolóxico e etnográfico.
Desidia
Pola desidia das Administracións locais, a feira ía camiño da súa desaparición a finais do século pasado e a principios do actual. No ano 2007 o Campo da Feira da Piroga estaba no máis completo abandono e os tendeiros pasaron a instalarse na baiesa avenida Vidal Ríos. Agora cambia o lugar de situación e abofé que se atinou con el, pois, pola proximidade á ponte de Baio, a celebración continúa favorecendo os negocios das dúas beiras do río, como así fora sempre. A data do pasado 16-01-2022 debería ter unha placa conmemorativa na praza, como inicio dunha nova etapa, esperemos que ventureira, e non sobraría incluír nela un recordo-homenaxe á feira de Baio como motor económico que foi da vila e da comarca durante 300 ou máis anos.
Xosé María Lema: “Estes gobernantes feriron de morte a lingua que tiñan a obriga de defender”
Xosé Mª Lema Suárez (Bamiro-Vimianzo, 1950) vén de autoeditar ‘Pola nosa lingua. Unha década de artigos en defensa do galego (2009-2019)’. O libro, ilustrado e prologado por Héitor Picallo, reúne unha trintena de artigos publicados en varios medios desde a chegada de Núñez Feixoo á Xunta e a aprobación do decreto do plurilingüismo.
“Pola nosa lingua” é unha autoedición do autor. Xosé María Lema avogou por sacar adiante a publicación de “só 200 exemplares” pola súa conta. “Non me molestei en ir a ningunha editorial, tamén porque quería que o proceso fose breve”. A obra pódese conseguir nunhas poucas librarías de Santiago (Couceiro, Pedreira e Papelaría Xaquín), A Estrada (Marxe), Cuntis (Maresa), Carballo (Brañas Verdes), Baio e Laxe (Torre Penedo), Vimianzo (Bazar Mouro), O Carballiño (OZocoGZ) e Vigo (Cartabón).
Na portada, “unha grande obra do polígrafo Héitor Picallo”, salienta o escritor. “Unha mecha prende nos libros de ciencias en galego. Unha ilustración que fai referencia a un artigo no que convidaba o señor presidente a que fixese unha pira no Obradoiro e os queimase dunha vez, porque prescindir das matemáticas, a bioloxía a e física en galego nas escolas tamén supuxo tirar ao lixo millóns de euros”.
Entrevista en Nós Diario
Libros para andar o país
Por Manuel Vilar
Cun país “perimetrado” hai ganas de saír fóra e andalo. Andar para coñecelo, e do coñecemento vén o respecto e o aprecio. Foi Vicente Risco quen dixera que “a terra d´un débese andar d´a pé”; e Otero Pedrayo que os camiños están acugulados de tempo pasado. Andar para coñecer a historia que nos trouxo até onde estamos agora, para ver como fomos capaces de construír unha paisaxe cultural, unha imaxe de nós, de como somos e como nos vemos.
A andar invítannos algunhas publicacións que apareceron neste ano que anuncia xa o seu devalo, publicacións que van máis alá das indicacións para non saír do camiño, que abundan no detalle para ter unha imaxe máis completa do territorio e situármonos nel. Publicacións que animan a percorrer o país e a ter máis elementos para ler a paisaxe construída. Falamos de Zas polo miúdo e d´O río Anllóns. Arteria principal de Bergantiños, como podíamos falar doutro saído o ano pasado, O río do Porto, o río grande da Terra de Soneira.
Son libros que nos convidan a andar para coñecer o país desde o chan, desde o detalle e desde o patrimonio que garda a memoria, porque vivimos nun país que foi habitado historicamente e intensamente en cada recuncho, nomeado. Todo está cargado de historia e de historias, historias das xentes que o traballaron para seguir adiante na vida e construír unha cultura para estar no mundo e un patrimonio que, a día de hoxe, precisa doutras lecturas e doutras interpretacións e actualizacións. Mais, para chegar a este punto hai antes que estudalo para coñecelo e facelo visible. Isto é o que fan estes libros que afondan no coñecemento local e no detalle miúdo para mostrarnos un patrimonio relacionado co cotián da xente, co traballo diario, para entender que o patrimonio non é un obxecto, senón un proceso social que pasa tamén pola selección.
Seguir un curso de auga para coñecer un territorio e a súa historia non é unha novidade, o Danubio con Claudio Magris ou o Miño con Anselmo López Carreira son dous exemplos, mais non abundan. O libro sobre o río Anllóns lévanos desde as alturas da serra de Montemaior, nos límites entre as Terras de Bergantiños e as de Ordes até as augas da ría de Corme e Laxe ao pé do monte Branco. O Anllóns, parafraseando a Otero Pedrayo, nace nas terras montesías onde sitúa o primeiro tempo dos tres que, para o noso xeógrafo, configuran as Terras de Bergantiños. Mais aquí aparece xa a primeira sorpresa: os autores confesan a dificultade que tiveron para atopar as fontes orixinarias desta arteria bergantiñá e non polas discrepancias que había entre os xeógrafos en situalas, discrepancias que viñan quizais por non andar o territorio, por non ir ao sitio a buscar o dato, senón polos eucaliptos que invadiron as brañas da Chousa de Abaixo ou Brañas do Feo, terreos onde abrollan as fontes e mananciais que orixinan este río. Os autores confesan que patearon a zona no ano 2000 cando fixeron un caderno da serie Andando por Bergantiños. Dezaoito anos despois tiveron que recorrer a un veciño para volver topar coas fontes deste río. A plantación masiva de eucaliptos transformou radicalmente esa paisaxe brañenta ao igual que outras. Aquí e aló van desaparecendo brañas e gándaras baixo os eucaliptos e estes chegan ás propias marxes dos ríos e regatos. O Bardo xa non encontraría gándaras esquivas ás que cantar.
Zas é un concello de dezaseis parroquias, a cabalo entre dúas Terras milenarias: Soneira e Xallas. Agora, e da man deste libro, podemos percorrer polo miúdo a súa xeografía, ver os cambios na demografía, coñecer a toponimia, historia, patrimonio senlleiro e aquel ligado ao cotián, saber das súas festas e romarías, asociacionismo, do importante pasado romano de Brandomil, así como outros detalles, como coñecer un dos primeiros puntos de referencia que tomou Domingos Fontán para o seu mapa, historias da emigración ou percorrer unha xeografía de nomes pondalianos: a do forte Brandoñas e o valente Brandomil, este enterrado baixo as antas da arca da Piosa, mais o vento xa non “funga nas esquivas uces”.
Andar para entender que o patrimonio é algo máis que un recurso que circula no mercado só para consumir como outras cousas, cando é un proceso cultural asociado a significados, memorias e políticas. A eucaliptización, as “virotas”, o abandono e crise demográfica levan a un territorio histórico a ser un territorio sen semántica, un “territorio lixo” (junkspace) na periferia do desenvolvemento capitalista. En antropoloxía fálase agora da mediación en referencia ao patrimonio. Tamén precisariamos mediación na xestión do territorio e non deixalo nas mans dos monopolios que o levan á desertización.
Mandas Testamentarias do Crego Fernando Martiz (Séc. XII)
Ano 1166 (10 de marzo)
«Testamentum Fernandi Martini, clericus, de parte sua ecclesiarum
Ego Fernandus Martini, in infirmitate mea positus, ordinaui qualiter res mee disponantur. Primo iubeo corpus meum duci ad monasterium Sancti Iusti et mando ibi mecum duos seruiciales, unum in Podenci et alium in Uimianço, bene munitos omni re, et meam partem duarum ecclesiarum de Sancto Petro de Brandimir et de Sancto Felice de Eirum, et tres equas et unum equum et tres uaccas, et de hoc paccare magistrum anime mee et huic ecclesia in qua moror, et cetera. Hec mandatio sit facta per manus monachorum Sancti Iusti et magistri mei Iohannis Petri de Arborensis ecclesie; et quicumque uoluerit rumpere reddat D solidos monasterio Sancti Iusti uel uoci mee. Qui presentes fuerunt: Petrus, ts. Pelagius,ts. Petrus, ts.
Era Ia CCa IIIIa et quodum sexto idus martii.
Ego Fernandus Martini in hac mandatione manus meas roboro et confirmo.
Ego suprior Sancti Iusti, conf. Petrus Oduari, conf. Magister meus, conf. Petrus Brandonias, conf. Johannes Didaci, conf.
Johannes qui notuit et conf.»
Testamento de Fernando Martiz, clérigo, relativo á súa parte das igrexas
Tradución de Juan Félix Neira Pérez (1)
Eu, Fernando Martiz, no meu estado de enfermidade, ordenei de que modo se dispoñan as miñas cousas. En primeiro lugar, mando que o meu corpo sexa conducido ao mosteiro de San Xusto e mando alí comigo a dous servidores, un de Pudenza e outro de Vimianzo, ben provistos de toda cousa, e a miña parte das dúas igrexas de San Pedro de Brandomil e de San Fins de Eirón, e tres eguas e un cabalo e tres vacas, e a partir disto pagar ao mestre da miña alma e a esta igrexa na que moro, etcétera. Este mandato sexa feito por medio dos monxes de San Xusto e do meu mestre Xoán Pérez da igrexa de Alborés; e quen quixera rompelo, entregue 500 sólidos (2) ao mosteiro de San Xusto ou á miña voz. Estes estiveron presentes: Pedro, testemuña; Paio, testemuña; Pedro, testemuña.
Era Mª CCª IIIIª e sexto día dos idus de marzo (3).
Eu, Fernando Martiz, rubrico e confirmo coas miñas mans este mandato.
Eu, superior de San Xusto, confirmo. Pedro ‘(fillo de) Odoario’, confirma. O meu mestre, confirma. Pedro Brandoñas, confirma. Xoán Díaz, confirma.
COMENTARIO Ó CONTIDO
Xosé Mª Lema
O 10 de marzo de 1166, o crego Fernando Martiz, sen dúbida párroco de San Pedro de Brandomil naqueles momentos, véndose enfermo, fai testamento para dispoñer onde debe ser enterrado o seu corpo e deixa bens para que se poidan cumprir tales disposicións. Como se aclara no encabezado, esta é só a parte do testamento relativa ó que lles deixa ás igrexas como legado (omítense as partes que lles deixa a outros herdeiros)..
Chama a atención que queira ser enterrado no mosteiro de San Xusto (de Toxos Outos), no actual concello de Lousame, situado a unha respectable distancia de Brandomil, a uns 20-25 km en liña recta. O eclesiástico debía ser de familia con posibles, pois o traslado do féretro (é de supoñer que nun carro) polos camiños e corredoiras da época aínda tiña que resultar custosa. Por outra parte, tampouco resultaba barata unha sepultura no camposanto dun mosteiro, e o de Toxos Outos era o máis importante da zona entre os vales do Tambre e do Xallas, con terras aforadas na terras da Maía, Noia, Xallas, Soneira e Bergantiños, como se aprecia no chamado Tombo de Toxos Outos (4).
A demostración de que era un eclesiástico de familia importante queda patente nos dous servidores que quere que acompañen o seu féretro, un de Pudenza (Brandomil) e outro de Vimianzo, “ben provistos de toda cousa”; conta tamén cun rico patrimonio de tres eguas, un cabalo e tres vacas para facer doazóns á igrexa de Brandomil -de onde era párroco, como dixemos- e á de San Fins de Eirón (onde seguramente nacera). Son sufraxios para que se digan misas pola salvación da súa alma, como era de esperar, que era a máxima preocupación cando se vía a morte preto.
COMENTARIO Á ONOMÁSTICA
O principal personaxe é o crego Fernando Martiz, o testamenteiro, que nos serve de exemplo para explicar a formación dos apelidos patronímicos na Idade Media.
Non se formaban coma agora engadindo o apelido paterno (ou o materno nalgúns casos), senón a partir do nome de pía do pai. Este documento está en latín aínda, pero cando empecen a redactarse no reino de Galicia no noso idioma, o galego (a partir do séc. XIII), o apelido formarase a partir do nome de pía do pai mais o sufixo -ez, que significaba e significa ‘fillo de’. Así será tamén en castelán e en portugués.
Deste xeito, neste documento en latín, a tradución ó pé da letra de Fernandus Martini sería “Fernando fillo de Martiño” e de Iohannis Petris “Xoán fillo de Pedro”, pero xa aplicamos a norma e facemos a substitución polo apelido que xa seguramente estaba en boca da xente, que xa non falaba latín senón o galego por aquela altura (do máis alto conde ó máis humilde labrego).
Deste xeito, transcribimos o apelido do cura como Martiz (derivado do nome propio galego Martiño ou Martín + –ez), e non Martínez, que é produto dunha castelanización moi posterior (polo menos do séc. XVII); e Iohannis Petris sería chamado Xoán Pérez e Iohannes Didaci Xoán Díaz.
Un caso especial é apelido dun dos confirmantes, Petrus Oduari: literalmente ‘Pedro (fillo) de Odoario’. Este nome, Odoarius, figura como nome propio en máis de trinta atestacións do Tombo de Toxos Outos (http://gmh.consellodacultura.gal/nc/buscador/resultados/metadato/2/), polo cal estaba claro que era un nome común na época, pero non formou apelido rematado en -ez que chegase ós nosos días.
Entre os confirmantes tamén se rexistra un con apelido de orixe toponímica: Petrus Brandonias ‘Pedro (de) Brandoñas’. Entre as testemuñas aparece, sen apelido, un Pelagius, que sería chamado Paio entre a veciñanza, nome moi común na Idade Media galega, pois san Paio fora un santo galego moi popular, neno de dez anos, decapitado na Córdoba musulmá no séc. X.
COMENTARIO Á TOPONIMIA
O monasterium Sancti Iusti é, sen dúbida, como xa adiantamos, o mosteiro da San Xusto de Toxos Outos (dáse por sobreentendido o topónimo, pois non había na redonda outro así chamado). Ademais de Uimianço ‘Vimianzo’ -con –ç– (cedilla), respondendo a como se pronunciaba- aparece tamén a forma latina medieval Brandimir (Brandomil), que se repite noutros documentos en latín dos séculos XII e XIII; tamén aparece noutros documentos destas centurias a forma latinizada Brandonias ‘Brandoñas’; Podenci é Pudenza (< latín *(VILLA) POTENTII, que ten a súa orixe no cognome latino POTENTIUS, que denota fortaleza); Sancto Felice de Eirum é San Fins de Eirón, parroquia que mantén aínda hoxe o haxiotopónimo de San Fins para o nome do lugar; e a Arboriensis ecclesie é, loxicamente, a igrexa de Alborés.
(1) Juan Félix Neira Pérez, ademais de escritor e historiador da arte, é profesor de Filoloxía Clásica no IES Eduardo Pondal de Ponteceso. Agradecémoslle a súa colaboración.
(2) Un sólido era unha antiga moeda romana que valía 25 denarios de ouro.
(3) Na data da era en números romanos do texto en latín faltaba a letra inicial M (‘mil’). Unha vez incorporada, aclaramos que MCCIIII (1204) correspóndese co ano 1166 co calendario da era cristiá. A era hispánica é o cómputo de anos que parte do ano 38 a.C. Usouna por vez primeira o historiador galaico-romano Hidacio de Chaves no ano 468, e instituíuse como cronoloxía oficial do reino visigodo de Toledo no ano 516; os reinos cristiáns peninsulares fórona abandonando nos séculos XIV e XV (Nota do tradutor).
(4) O Tombo de Toxos Outos é unha compilación documental realizada polos monxes do mosteiro de San Xusto de Toxos Outos (actual concello de Lousame) no séc. XIII, relacionada coas súas posesións (https://gl.wikipedia.org/wiki/Tombo_de_Toxos_Outos).
Zas, unha potencia en patrimonio e natureza
En novembro de 2016, por iniciativa do exconcelleiro de Cultura de Zas, Manuel García Velo, Lito, empezamos Zas polo miúdo, un estudo das dezaseis parroquias do municipio que fomos publicando mensualmente en www.concellodezas.org. En maio de 2020 contabilizábanse máis de dez mil visitas. O Concello e a Deputación van sacalo á luz tamén en formato libro, co cal confiamos en que se poña aínda máis en valor o rico patrimonio do municipio (arqueolóxico, artístico, histórico e natural) e que se aproveite tanto por parte das Administracións coma dos particulares.
As parroquias rurais teñen sempre algo que ver, empezando polas igrexas e as ermidas, pois cada unha delas -ademais de seren centros de culto- tamén son pequenos museos artísticos que gardan retablos e imaxes de máis de douscentos anos na súa maior parte. Sirvan como mostra uns artigos que publicamos en La Voz no mes de xuño sobre o santuario do Briño e as igrexas de Traba, Brandoñas, Roma e Meanos.
O territorio de Zas, delimitado nos despachos oficiais en 1836 dun xeito moi arbitrario, é unha especie de fuso alongado de norte a sur, do curso alto e medio do río do Porto á beira dereita do Xallas, que trouxo como consecuencia que entre os veciños das parroquias setentrionais e os das meridionais non houbese case ningunha relación e coñecemento durante décadas. A apertura dunha estrada que comunicase o norte co sur aínda data de case onte mesmo, pois aínda se rematou de asfaltar en 1973.
Dada esta dificultade xeográfica pode ser un tanto difícil para o Concello promover actividades que interesen por igual ás dezaseis parroquias.
Tres núcleos básicos
Polo tanto, propoñemos que se conformen tres núcleos -un no norte, outro no centro e outro no sur- para potenciar o máis sobranceiro de cada un. O núcleo do norte debería ter como centro O Allo, o principal espazo monumental do municipio; a visita ó musealizado primeiro pazo galego atrae multitude de visitantes, que tamén adoitan ver a igrexa renacentista e mesmo a fonte barroca do souto, o cruceiro do adro e o novo cemiterio. As visitas mesmo se incrementaron nos últimos anos coa programación de verán do Concello, con visitas teatralizadas, simposios histórico-artísticos e exposicións (coma a do naturalista Víctor López Seoane).
Desde O Allo pódense organizar percorridos polas parroquias próximas: San Cremenzo, Lamas -esta cunha igrexa de orixe gótica e a anta de Pedra Moura de Pedra Vixía (á que cumpriría, dunha vez por todas, prestarlle máis atención)- e, sobre todo, Baio, a parroquia de maior poboación. Aquí téñense feito percorridos urbanos para falar dos seus numerosos persoeiros (Labarta Pose, os irmáns Romero Lema, o escultor Martínez Ribera, o músico Martínez Posse, o bispo Romero Pose…), da historia da construción das escolas Agra Regueiro -un mestre que loitou pola escolarización das nenas- e das dúas igrexas, a nova e a vella. Dun tempo a esta parte espertaron grande interese en Baio os paseos fluviais, nos que cómpre destacar o traballo das asociacións A Fonte de Fornelos e Tabeirón de Baio, que restauraron muíños centenarios e sinalizaron os principais puntos. A Pedra Vixía e A Carballeira son áreas naturais idílicas.
O centro natural do núcleo intermedio é Zas. A capital municipal xa viña sendo o punto de partida para a cada vez máis concorrida Ruta dos Pazos (Romelle, As Hedreiras, Follente, tamén O Allo…) e tamén o pode ser para ver as igrexas da súa contorna (Santo Adrián, Loroño, Vilar, Mira, Carreira e Gándara), pois nalgunhas hai interesantes obras arquitectónicas, retablísticas e escultóricas, sobre todo nas dúas primeiras e na da capital municipal.
Zas tamén é o punto de partida para as rutas de sendeirismo ó curso alto do río do Porto, coas espectaculares fervenzas do Rabiñoso e de Budián, ambas as dúas integradas na Ruta da Auga deseñada para a que a Xunta acaba de aprobar en xuño unha achega de 20.000 euros para a súa homologación, sinalización e posta en valor, visita que se pode completar coa subida ó Bico de Meda, a mellor atalaia das paisaxes soneirás, bergantiñás e xalleiras. Por outra parte, é obriga inescusable seguir dándolle continuidade á Festa da Carballeira, de renome internacional e declarada de interese turístico de Galicia.
Brandomil, un espazo romanizado con fonda carga poética e histórica
O núcleo da zona sur, conformado polas parroquias de Roma, Meanos, Muíño, Brandoñas e Brandomil, é obvio que o seu centro debería estar nesta última, dado o seu renome. Brandomil, ademais de ser punto de partida para as visitas ás igrexas destas parroquias meridionais, tamén debe selo para acceder á Arca da Piosa, monumento megalítico tan importante coma o de Dombate, pois nel situou Pondal a tumba do valente Brandomil. Sería ideal adquirir o anaco de monte onde se atopa e acondicionar a súa perfecta mámoa, que mesmo asombrara a Charles Le Roux -que fora director xeral de Patrimonio da Bretaña francesa- cando celebramos o SEMESCOM celebrou o I Simposio de Megalitismo en 2006.
En Brandomil para cada vez máis xente en canto descobre a maxestosa Ponte Vella, pero, despois non ve máis nada e continúa o seu camiño. E algo hai que facer para poñer en valor o que está considerado desde 2008 o cuarto asentamento romano máis importante da provincia da Coruña. O documental de Manuel Rial Brandomil, vila romana a carón do Xallas (2019), producido pola Fundación Brandomil, demostrou o interese da veciñanza por que se coñeza o pasado romano da súa parroquia.
Sería imperdoable non aproveitar este positivo estado de ánimo veciñal e continuar, ano a ano coas escavacións da calzada romana que o verán pasado iniciara o arqueólogo xalleiro Lino Gorgoso. Por estar esta calzada nun camiño público abandonado, penso que se aforran trámites burocráticos. Unha vez ó descuberto -coas debidas proteccións- sería o único tramo de calzada romana de toda a Costa da Morte; un bo atractivo para os peregrinos xacobeos e da Ruta Mariana que tomaron este roteiro atraídos pola monumentalidade da Ponte Vella. Outro dos obxectivos a curto ou a medio prazo sería conseguir un local axeitado como centro de interpretación do Brandomil romano (Grandimirum?), que tamén podería servir de pequeno museo das pezas arqueolóxicas que hoxe hai dispersas.
A arte faise perenne cos retablos pétreos de Brandoñas e Santa Sía
O Concello de Zas prepara a edición en formato libro de Zas polo miúdo, resultado do traballo que desde novembro do 2016 viñemos publicando mes a mes Evaristo Domínguez e quen subscribe en www.concellodezas.org. Confiamos en que a edición en papel contribúa a revalorizar o patrimonio natural, histórico e artístico das dezaseis parroquias do concello.
Entre as novidades no eido da arte chamáronnos a atención uns antigos retablos realizados en pedra en dúas das cinco igrexas meridionais do concello. En Brandoñas, os dous retablos laterais da nave, case xemelgos, con paneis enmarcados por columnas helicoidais e grandes volutas. Son de estilo barroco do primeiro terzo do século XVIII, tanto polas columnas helicoidais (chamadas salomónicas) coma pola decoración. O do lado norte presídeo unha imaxe dun Santiago cabaleiro vestido á moda dezaoitesca, con casaca vermella e tricorne na cabeza; no fornelo do corpo inferior, un san Domingos. Que haxa en Brandoñas un altar dedicado a Santiago reforza a existencia dun vello camiño xacobeo de Santiago a Muxía por Brandomil. No retablo sur colocouse na fornela superior unha imaxe dunha mártir que anos atrás estaba no norte; nos nichos do corpo inferior unha Virxe co neno no colo e un Ecce Homo, separados por un anxo portador dunha cruz. Na arquitrabe que separa os dous corpos hai unha inscrición na que se desvelaba o nome do doador, pero quedou mutilada.
Detalle de Santiago Apóstolo na igrexa de Brandoñas (Foto: XMLema)
Carentes de documentación, o único dato que nos consta é a inscrición Ano 1717 no frontón dun fornelo da sancristía. En base a esta data e sobre todo pola feitura das imaxes atrevémonos a pensar que o seu autor non foi outro que o canteiro Domingos Martínez (de Pazos-Tines), de quen falamos hai pouco como o probable autor das fachadas-retablo do santuario do Briño (Borneiro) e da igrexa de Traba. Os Santiagos ecuestres de Brandoñas e de Traba son moi semellantes: polas súas vestiduras, os seus rostros serenos e, sobre todo, polas cabezas dos seus cabalos (xunto coa brida e as rendas). Martínez ben puido rematar a obra de Brandoñas en 1717 e despois pasar a Traba (1716-1724) e finalmente ó Briño (remataría a nave en 1733).
(Foto: XMLema)
Outro retablo pétreo interesante é o maior de Santa Sía de Roma, que consta dun ático e dun único corpo dividido en tres paneis separados, coma os de Brandoñas, por columnas salomónicas, pero neste caso cos fustes adornados con vides e pámpanos envolventes. No ático, baixo un relevo do Padre Eterno, hai outro da patroa (santa Sía) tocando un clavecín, como patroa da música que é. No corpo principal, á esquerda, un relevo de san Francisco salvando co seu cordón ánimas do purgatorio, e, á dereita, outro relevo representando a san Xoán Bautista. No panel central, un sagrario prismático, tamén de pedra, con relevos en tres caras que representan a san Pedro, san Paulo e a Cristo resucitado.
Desta obra só tiñamos o dato dunha inscrición co nome do párroco que a promoveu, Juan Antonio Salazar y Albarado, pero non o do artífice. Este puidemos pescudalo no Arquivo Diocesano de Santiago, no Libro de Fábrica parroquial de 1695 a 1790, onde nos consta o nome de Antonio García como «el maestro que ha hecho el retablo», ó que se lle pagaron 473 reais en 1715. Tal mestre seguro que era da comarca, e cómpre valorar o seu traballo, pois non é nada doado esculpir no noso duro granito un retablo de columnas con espiras e adornos e os complicados relevos dos santos das fornelas; aínda que o Bautista saíu algo desproporcionado, san Francisco coas ánimas está moi logrado. O motivo dunha certa proliferación de retablos de pedra na primeira metade do século XVIII na nosa zona foi sobre todo económico, pois entendíase que a obra en pedra era máis duradeira que a de madeira. E, ademais, resistía mellor os incendios.
(Foto: XMLema)
Grandes escultores borneiráns encheron de arte igrexas soneirás
Na súa monografía O Santuario do Briño, no apartado da obra en madeira, Juan Félix Neira fala en primeiro lugar do retablo maior, que eu datara a finais do século. XVIII, de autor anónimo. Hoxe teño a certeza de que este foi Juan Martínez Ribera, pois a súa traza é idéntica á do retablo maior da igrexa de Bamiro, realizado por este escultor en 1799. As dúas obras responden ó estilo neoclásico. Martínez Ribera traballou antes no Briño que en Bamiro, pois a imaxe en madeira da Virxe das Virtudes deste retablo é obra súa do ano 1791. Residía en Portomouro (Val do Dubra), pero era fillo e neto de escultores borneiráns.
Oriundos de Borneiro
O seu avó, Juan Antonio Martínez, rexentara en Borneiro un obradoiro moi activo de 1710 a 1749. Debía ser moi mañoso, pois tanto facía retablos como imaxes ?en madeira e en pedra- como atendía encargos como mestre de obras (a fachada da igrexa de Lamas é obra súa). Cónstanos que fixo os retablos maiores das igrexas de Laxe (1723), Sarces (1727) e Baio (1734), e tamén traballou para as de Serantes (1731) e Borneiro (1742).
Con el aprendeu o seu fillo Ignacio, e xuntos tiveron unha liorta cos seus conveciños borneiráns en 1744, pois estes rexeitáronlles unha imaxe da Virxe por ser «una imagen indigna de representar en un altar con señales del Carmen, y por no querer hacer otra mas decentemente formada», e negáronse a pagarlles o axustado. Esta anécdota chamou a atención de Juan Félix (p. 59) e tamén a min, pois introducina na novela Costa do Solpor, no capítulo 49, no que xoga un papel importante o escultor Ignacio ó argallar unha arteira estratexia para salvar os protagonistas da persecución duns piratas.
Ó remate do lance hai unha evocación do acontecido anos atrás en Borneiro pola lea da imaxe rexeitada, en forma de copla festiva entroideira que empezaba así: «A santiña de Borneiro / quer marchar / pra terra allea/ desde que Xan o Santeiro / lle fixo de pau de abeneiro / aquela cariña tan fea» (cap. 50).
As “grandes obras” do séc. XX
Ignacio Martínez mudouse antes de 1750 de Borneiro a Troitosende (Val de Barcala), de onde era a súa muller Vicenta Ribera. O chamado «escultor de Troitosende» vai seguir traballando para as parroquias soneirás ata 1788: fixo retablos e imaxes en Tines (1751), Soesto (1756), Lamas (1773), Baio, etc.
Dous dos seus sete fillos seguiron co seu oficio: o citado Juan, o máis vello, instalouse en Portomouro contra 1790; e o máis novo, Agustín, en Baio nesa mesma época (a casa que habitou, situada no Carballos da Botica -onde tamén está a do escritor Labarta-, aínda hoxe conserva o nome de Casa do Escultor).
En suma: tres xeracións de escultores de orixe borneirán que forneceron as igrexas da comarca durante todo o séc. XVIII e o primeiro terzo do XIX. Alégrame coincidir con Neira na valoración dos artistas rurais. Parte importante da monografía de Neira é a dedicada á progresión da Confraría da Virxe do Carme, creada en 1749. Debulla con diáfano didactismo o seu funcionamento, cun mordomo encargado de levar as contas (o do ano 1750, Venancio de Lema, foi antepasado meu).
Novos datos
Cobran moita importancia para completar o estudo do santuario os novos datos que o autor nos achega, maiormente os das grandes obras da primeira e da derradeira década do século XX: a compra da nova imaxe do Carme (1902); a construción do oratorio exterior (1906); a construción da fonte; o traslado e pintura do cruceiro; a compra de terreos lindeiros e a construción do valado protector do recinto; a plantación de árbores nobres… En todas estas obras salienta o exemplar traballo comunitario e desinteresado da veciñanza.
En resumo: unha monografía que contribuirá a poñer en valor o noso patrimonio artístico rural e a que cando volvamos visitar O Briño o contemplemos doutro xeito: a súa arquitectura, as esculturas e incluso o simpático cataventos metálico do galo fuxitivo do raposo.
Así mesmo, tamén nos serve para valorar o seu rico patrimonio inmaterial que se recolle na parte final e para recapacitar no que significou este lugar para a veciñanza local e comarcá das incontables xeracións que acudiron á súa festa do 18 de xullo, día tamén de santa Mariña, disque santa galega (da que, así mesmo, hai unha imaxe na igrexa parroquial).
Unha liorta cos veciños inmortalizada nunha novela (Foto: XMLema)
Vestixios do Brandomil romano no ano 1883
Nos retoques finais para a edición en papel de Zas polo miúdo, a cargo do Concello de Zas, a Evaristo Domínguez e a quen subscribe chegounos o dato de que o historiador e arqueólogo Ramón Barros Sibelo residiu nas Torres de Romelle (Loroño) de 1872 a 1880, como administrador. Uns anos despois, en 1883 remitiría á Real Academia de la Historia (RAH) de Madrid, da que era correspondente, un escrito na que recomendaba a adquisición de dúas moedas, «una de ellas de Egica acuñada en Gerona, objetos hallados en las antiguas minas de Limideiro, hoy abandonadas». A RAH adquiriu esas moedas para a súa sede de Madrid, e Galicia quedou sen elas.
Por esa moeda do tempo do rei visigodo Egica, que reinou de 687 a 702, quédanos o dato de que a principios do séc. VIII aínda se seguía traballando -ou, polo menos, escaravellando- nas antigas minas romanas de Limideiro. Delas fala, este mesmo ano de 1883, o investigador Pedro Rodríguez en catro artigos que baixo o título común de Grandimirum publicou por entregas na revista Galicia Diplomática. Xa daquela existía a pequena e profunda lagoa no lugar das minas, que dera orixe ó microtopónimo de Pozo de Limideiro, «en cuyas barreras se descubre perfectamente la acción de la mano del hombre (…), los múltiples montones de tierra movediza que se destacan (…) y lo mucho que abundan las piedras metálicas (…) son datos que no dejan la menor duda [de que] se explotó allí por los antiguos el codiciado estaño (…)».
Mais Pedro Rodríguez, ademais de dar por certa -coma o seu contemporáneo, o cóengo e historiador Antonio López Ferreiro- a identificación da mansión Grandimirum da vía XX romana do Itinerario de Antonino co actual Brandomil-, proporciónanos unha detallada descrición dos testemuños do pasado romano desta parroquia, empezando pola calzada: «Bajando dicha loma [un outeiro da banda esquerda do río Xallas] y a alguna distancia del puente van apareciendo trozos de ancha y sólida calzada, hasta que a corto trecho de éste, se tiene ya ocasión de admirar el trayecto de aquella que conduce al puente para continuar al lado opuesto occidental. Consérvase este trayecto en perfecto estado de cohesión, y se halla, aunque sumamente gastada, tal como salió de manos de sus antiguos constructores a juzgar por sus caracteres».
Oxalá continúen as escavacións da calzada que o ano pasado iniciara o arqueólogo Lino Gorgoso, e outras por outros lugares da parroquia que axuden a poñer en valor o seu pasado. A boa disposición dos veciños, plasmada no documental Brandomil, unha vila a carón do Xallas, dirixido por Manuel Rial e promovido pola Fundación Brandomil, foi un bo comezo.
Despois segue Rodríguez coa descrición da ponte «en forma de lomo de águila» e do castro de tres murallas concéntricas, e comenta a abundancia de restos arqueolóxicos que se atopaban nas terras de labor da freguesía. Ademais da ara ó deus Coso tamén se cita unha estela funeraria, publicada por Barros Sibelo, dunha muller chamada Flavia achada en Olveira. Ignoramos o seu paradoiro e sería importante dala localizado.
Unha moeda do tempo do rei Egica amosa que no século VIII había actividade (Foto: XMLema)
![Fachada-retablo da igrexa de Traba (1716), coas imaxes do Padre Eterno
e da Inmaculada (no ático); Santiago cabaleiro (centro) e, ós lados,
san Pedro e san Francisco, Adán e Eva [foto X.Mª Lema]](http://semescom.gal/wp-content/uploads/2020/06/Fachada-retablo-de-Traba-XMLS.jpg)
O desenvolvemento do galego como lingua de especialidade: certas dificultades terminolóxicas na Historia da Arte
Hai xa bastantes anos -2004; o tempo pasa axiña- convidáranme a un Simposio de Terminoloxía Galega no Consello da Cultura da Galega, en Santiago. Eu presentara (anos máis atrás aínda, en 1991) a primeira tese de doutoramento na especialidade de Historia da Arte na USC, e, por tal motivo, o tema da miña charla fora “O desenvolvemento do galego como lingua de especialidade: certas dificultades terminolóxicas na Historia da Arte”. Nunca se publicou nin esta nin as outras conferencias, e agora, aproveitando que un investigador amigo está tamén realizando en galego unha tese de doutoramento na mesma especialidade, recuperei este texto medio esquecido que, cunha intención didáctica, intentaba resolver problemas terminolóxicos: “ábsida” ou “ábside”, “retablo” ou “retábulo”, “bóveda” ou “abóbada”?, as partes dun arco, dun castelo, dun pazo, as denominacións dos estilos artísticos etc.. Decidín publicalo agora para quen lle interese. O texto vai acompañado de abundantes fotografías (32) de obras arquitectónicas, retablísticas e escultóricas da Terra de Soneira, unha demostración de que, sen saírmos desta comarca, podemos atopar mostras de cada estilo artístico . www.costasolpor.blogspot.com XMª Lema
A invitación que os organizadores deste Simposio amablemente me fixeron para participar nesta mesa redonda sobre terminoloxía coido que foi debida, por unha parte, ó feito de ser coautor de varios dicionarios (os de Edicións Xerais, desde o primeiro, de 1986, ó último, de 2002) e autor da primeira –e, de momento, coido que a única- tese de doutoramento en Historia da Arte redactada en lingua galega, A Arte Relixiosa no Arciprestado de Soneira, defendida no Paraninfo da Universidade de Santiago o 29 de xaneiro de 1991[1].
Consciente da miña condición de case pioneiro neste eido, dedicara naquel traballo de investigación varias páxinas da Introdución (da 26 á 34 do tomo I) ó léxico artístico que ía utilizar, valéndome mesmo de gráficos e debuxos: arquitectura exterior e interior dunha igrexa, un retablo e as súas partes, descrición dunha imaxe; as partes dunha cruz parroquial, dun cáliz, dunha custodia ou ostensorio, dun incensario, dunha naveta, etc.[2]
Por outra banda, convén advertir tamén que tiven oportunidade de levar á práctica, de utilizar, na propia Universidade, parte dese vocabulario artístico en galego ó que estou facendo referencia, pois fun profesor asociado de Historia da Arte Contemporánea da Facultade de Xeografía e Historia durante o curso 1992-1993. Eu era daquela o único profesor do departamento que daba as clases en galego, e lembro que un compañeiro tamén o intentara, pero acabara por dar marcha atrás ó non se sentir seguro.
Que problemas tiven á hora de impartir as clases de Historia da Arte na Universidade? Pois non moitos: os típicos de toda especialidade, nin maiores nin menores cós doutros idiomas, pois son os motivados principalmente por la ausencia, polo menos daquela, dun elemental vocabulario de termos de arte[3].
Cómpre partir da base de que o vocabulario galego de termos artísticos, como todo vocabulario especializado de calquera ciencia, vai ter unha coincidencia básica cos outros idiomas modernos, especialmente cos do ámbito románico: portugués, castelán, catalán, francés, italiano… Deste xeito, para solventar algúns problemas nos casos máis conflitivos, que aínda son, a solución estaba en acudir á comparanza cos idiomas máis próximos (o portugués en primeiro lugar, por ser do mesmo tronco có galego; e despois o castelán, o catalán, etc.), tendo sempre presente o étimo de cada termo como garantía certa da validez da elección.
Con todo e iso, e sobre todo no eido da arquitectura, no galego hai unha rica tradición patrimonial que c
ómpre ter presente e da que debemos botar man. O léxico vernáculo utilizado polos nosos canteiros, carpinteiros, imaxineiros, ourives, etc., debe estar presente e mesturarse sen medo ningún co máis técnico dos manuais da Historia da Arte. Por sorte, en arquitectura popular e etnografía temos abundantes obras en galego: desde a Terra de Melide, os traballos de Xaquín Lorenzo ós de Begoña Bas ou Pedro de Llano dos nosos tempos, e o recentísimo libro de Manuel Caamaño Suárez (2003), completísima obra que abarca case ó completo o tema etnográfico das construcións populares galegas.
Presento un total de nove fichas para analizar e comentar algunhas das cuestións máis ou menos conflitivas. A primeira destas fichas trata do léxico relacionado coa arquitectura dunha igrexa:
Ficha 1: Terminoloxía culta e popular na arquitectura
No eido da arquitectura é onde mellor se tolera a mestura terminolóxica dos niveis culto e popular.
Lintel da casa de Alonso de Lema II, de Berdoias, cunha inscrición co nome do dono e do ano de construción (1607) (foto X.Mª Lema)
1. Lintel, fronte ó castelán (en adiante cast.) ‘dintel’
A primeira xustificación sería dicir que está na fala, pero só o está en parte, pois na fala de moitos canteiros xa pasou a ser *dintel, por influencia do castelán. En portugués (en adiante port.) é lintel, e iso xa constitúe unha boa axuda, refrendada ó acudirmos á etimoloxía: procede do francés (en adiante fr.) medieval lintel ‘linde’, en relación co latín (en adiante lat.) limen.
Portada barroca da igrexa de Baio, cun arco alinteado e orelleiras angulares (foto X.Mª Lema)
En realidade, a forma máis popular e utilizada polos canteiros é lumieira (tamén capialzo e padieira, segundo as zonas); todas estes sinónimos son totalmente válidos e poden ser utilizados en contextos tanto de arquitectura popular como culta (‘o lintel ou lumieira da porta principal da catedral ou da Casa do Concello’).
2. Beiral, beirado = topete, fronte ó cast. ‘alero’
Son formas todas elas patrimoniais que deben impedir a introdución da forma allea.
3. Canzorro, fronte ó cast. ‘canecillo’
Tres canzorros sosteñen o balcón da torre sur das Torres do Allo (foto XMª Lema)
Proceden, un e outro de can, debido a que nestas pezas que na arquitectura románica contribuían a soster os beirais do tellado, se esculpían cans ou animais semellantes. É unha forma ben galega, vixente sobre todo para denominar os soportes incrustados na parede dos balcóns (en portugués é cachorro). Hai a dúbida de se as ménsulas –soportes incrustados de arcos e bóvedas- tamén poden ser denominadas canzorros.
4. Deambulatorio, mais non ‘xirola’
En port. só aparece deambulatorio; en castelán e catalán (en adiante cat.), as dúas formas son sinónimas (cast. deambulatorio e girola, cat. deambulatori e girola). No Vocabulario Ortográfico da Lingua Galega (VOLGa) aparece só deambulatorio; polo tanto, *xirola queda condenada.
5. Ábsida ou ábside? Vale tamén ousia?
As formas válidas son ábsida e ousia, formas femininas as dúas (s.f.), sinónimas e procedentes dun mesmo étimo: lat. absida(m).
En port., en troques, abside ou ábside (admiten ousia na acepción de ‘antiga capela maior’); cast. ábside -substantivo masculino (en adiante s.m.)-; cat. ábsis; italiano (en adiante it.) àbside ou àbsida).
Ábsida románica da igrexa de San Miguel de Treos (foto X.Mª Lema)
6. Sancristía e sacristía
Admítense as dúas formas, aínda que o VOLGa preferiu o popularismo, moi estendido, resultado dunha etimoloxía popular nacida do cruzamento de sacra con san(ta).
7. Aparello de cachotaría e de cantaría
![Igrexa de Lamas: aparello de cachotaría no corpo da nave (esq.) e de cantaría nos esquinais da nave e en todo o presbiterio, contrafortes incluídos(dta) [foto X.Mª Lema]](http://semescom.gal/wp-content/uploads/2020/06/Lamas-cachotería-cantaria-1024x768.jpg)
Igrexa de Lamas: aparello de cachotaría no corpo da nave (esq.) e de cantaría nos esquinais da nave e en todo o presbiterio, contrafortes incluídos(dta) [foto X.Mª Lema]
Falando dos tipos de aparello, o ‘opus incertum’ e o ‘opus quadratum’ dos romanos correspóndense en galego coa cachotaría e a cantaría, respectivamente, recorrendo unha vez máis á fala popular dos canteiros. Tamén vale cachotería e cantería. As pedras grandes irregulares de pedra usadas na construción son cachotes, e as cortadas coidadosamente, talladas e picadas de forma máis ou menos paralelepipédica son pezas de cantaría (equivalentes, neste caso, ó port. silhar e ó cast. sillar). Unha parede de cachotería (ou ‘de aparello’) é, polo tanto, aquela feita a base de unir pedras irregulares sen puír, e a de cantería (port. silharia; cast. sillería) a realizada con pezas paralelepipédicas traballadas a pico, ben puídas. Unha vez máis a fala popular é a que se impón.
Bufarda da casa dos Lema de Berdoias (1607) (foto X.Mª Lema)
Na nosa fala patrimonial tamén hai paredes de perpiaño, feitas a base de bloques de pedra de forma rectangular, con seis caras, sen picar. A forma ‘perpiaño’ aparece no dicionario de María Moliner (1988) na letra pequena, coa acepción seguinte: “piedra que atraviesa la pared” (non se corresponde, polo tanto, ó noso).
8. Fornelo, fornela (e mesmo furna), fronte ó cast. ‘hornacina’
Imaxe de San Pedro no fornelo da fachada da igrexa de Berdoias (foto XM Lema)
As oquedades feita nunha parede ou no panel dun retablo para colocar unha imaxe reciben en cast. a denominación de ‘hornacinas’, castelanismo de doada introdución no noso idioma.
A orixe da denominación está fóra de toda dúbida: na palabra forno, dada a semellanza evidente, de aí que a adaptación lóxica ó galego deba ser fornelo ou fornela, do mesmo xeito que outros idiomas románicos: port. fórnice; cat. fornícula; it. fornello; fr. forneau.
Casualmente, e en datas recentes, nun documento galego redactado en castelán (coido que do séc. XIX) onde se contrataba a fabricación dun retablo, dicíase que o retablo tiña que ser dun determinado número de ‘furnas’; coido que esta forma, furna, tirada do noso vocabulario xeográfico e tan inequivocamente galega, tamén válida (e certamente expresiva) como sinónimo, o mesmo que nicho, que tamén aceptan o portugués e o castelán.
Ficha 2: As ordes arquitectónicas clásicas. Cúpulas.
A nomenclatura é moi técnica e, polo tanto, as diferencias entre os idiomas por forza teñen que ser mínimas.
Acroterios piramidais sobre a espadana e a fachada da igrexa de Gándara (foto Roberto Mouzo)
O acroterio é, por unha parte, a figura ou adorno que se coloca nos extremos ou no vértice superior do frontón dos templos gregos e romanos; por outra, tamén se pode chamar así ó remate ornamental –xeralmente de forma piramidal- que vai sobre a cornixa do tellado. En castelán é acrótera. O galego é máis fiel ó étimo (gr. akrotérion ‘extremo, punta’), igual que o portugués (acrotério), o catalán (acroteri) e o italiano (acroterio).
Hai unha palabra patrimonial, lampión, que é o remate –xeralmente de forma piramidal- que se adoita colocar sobre o vértice do pinche da paredes máis estreitas do hórreos. Pode ser sinónima da segunda das acepcións de acroterio; para a primeira teño as miñas dúbidas, pois no frontón do templo tamén pode ser unha simple figura.
Noutra orde de cousas, cómpre chamar a atención no xénero feminino da palabra arquitrabe, e no –x- etimolóxico de cornixa (lat. córnix, -cis). Confróntese (cfr.) co port. cornija. No cast. e no cat. é cornisa. Lóxicamente tamén chama a atención a observancia da acentuación esdrúxula do galego e do portugués en termos moi técnicos como métopa ou estilóbata (fronte ó cast. metopa –tamén admite métopa– e estilobata).
Un dos tipos de cúpulas é a que se levanta sobre os catro triángulos esféricos que se forman nos ángulos dos muros dun edificio. En cast. denomínase cúpula sobre pechinas, pola relación –segundo algún dicionario de termos artísticos- coa palabra pecho “por la concha de los peregrinos en la esclavina”[Paniagua;1978, 249]). Obviamente, se a denominación ten a súa orixe nunha palabra inequivocamente castelá, ten moitas posibilidades de que non valla para o galego. Recorremos neste caso ó portugués, onde se denomina cúpula sobre pendentes.
Do mesmo xeito, o ciborio galego coincide co portugués e son máis fieis á etimoloxía (lat. ciborium ‘copa grande’) que o cast. cimborrio e o cat. cimbori.
Ficha 3: Arcos e bóvedas
1. As partes dun arco
No tocante ás partes do arco, a aparición da forma castelá dovela no canto da galega doela nun texto de Historia da Arte das probas de acceso á Universidade motivou hai un par de anos algunha protesta. En efecto, o nome de cada unha das pezas de cantería labradas que, ben en forma de cuña truncada ou en disposición radial, conforman un arco ou bóveda chámase en galego ‘doela’, palabra que procede do fr. antigo douelle. Dentro da arquitectura popular tamén son doelas cada unha das pezas de cantería que conforman as paredes dos hórreos de pedra, lixeiramente rebaixadas pola parte superior para facilitar a entrada do aire. E en carpintería son doelas as táboas curvadas dos bocois.
Arco triunfal ou toral (apuntado ou oxival) da igrexa de Lamas (X. Mª Lema)
O feito de que a superficie exterior dun arco reciba en castelán o nome de extradós e a interior intradós, pode levarnos ó equívoco de pseudogaleguizar as formas en *extradous e *intradous. Falso: en galego e en portugués as formas correctas son, respectivamente, extradorso (de extra- ‘fóra de’ + dorso) e intradorso (de intra- ‘dentro de’ + dorso).
Entre os tipos de arcos están, entre outros, o abucinado (de bucina), o alintelado (de lintel), o apuntado ou oxival (<fr. ogive, de orixe escura, talvez do lat. augere ‘aumentar, reforzar’). Advertímolo porque poida que alguén asocie esta palabra a ‘ollo’, equivocadamente. En port. e cat. (ogival) consérvase o –g- etimolóxico; non así en cast. (ojival). Outro tipo de arcos é o triunfal ou toral (lat. toralis); nada que ver con ‘touro’. En troques, o arco perpiaño tamén se pode denominar arco faixón, pois si ten que ver con ‘faixa’.
2. Bóveda ou ‘abóbada’?
Arco de ingreso á capela do Carme (igrexa de Zas), cuberta con bóveda de canón (X. Mª Lema)
O VOLGa rexeitou a forma portuguesa ‘abóbada’ e deixou a forma bóveda como a correcta, a única que se rexistra na fala. Tamén é admisible a forma vouta, que se atopa en documentos antigos, máis fiel á etimoloxía (do baixo latín *volvita, por voluta, en relación con volvere ‘voltear, volver’) e máis semellante ás formas resultantes doutros idiomas (cat. e it. volta, fr. voûte, inglés vault). Cabe preguntarse de onde proceden o b- do galego e castelán e os dous ‘bes’ do portugués.
Entre os tipos de bóvedas cabe citar as de canón, as de canón con arcos faixóns, as de aresta, as estreladas, as vaídas… e as de crucería con arcobotantes, moi propias da arquitectura gótica. Fronte ó cast. arbotante, chamamos a atención sobre a forma arcobotante –cada un dos arcos que transmiten a un contraforte o empuxe da bóveda-, que é a correcta, pois procede da forma francesa arc-boutant (en portugués tamén é arcobotante e en catalán arcbotant; en italiano tiraron polo camiño do medio e chámanlle contrafforte aereo).
Bóveda nervada da capela maior da igrexa de Lamas (foto X.Mª Lema)
A capela maior de San Pedro de Berdoias tamén se cobre cunha bóveda nervada (foto XMLema)
Ficha 4: Retablos, imaxes, ourivaría
1.Retablo ou retábulo?
O VOLGa admitiu a primeira forma, retablo, rexeitando a segunda que, por ser a forma portuguesa, se viña rexistrando en textos artísticos. A forma procede do baixo latín retaulus, de re[tro] ‘detrás’ + tabula ‘táboa’.
Retablo barroco das Ánimas, igrexa de Loroño. Arriba, relevo da Madalena;
abaixo: san Roque, san Francisco salvando ánim,as; santo Antonio (XMLS)
En sentido vertical, o retablo divídese en banco ou predela e en corpos (primeiro corpo, segundo corpo…); o último corpo tamén recibe o nome de ático. En sentido horizontal, cada corpo divídese en varios espazos divididos por columnas chamados intercolumnios, pero que en castelán, ademais desta forma, tamén se denominan calles; en base a isto, tense traducido ó galego por *rúas, pero non considero correcta esta denominación. Na miña tese de doutoramento utilizara a forma canle –e a variante cale-, considerando, equivocadamente, que podía estar en relación etimolóxica coa palabra castelá calle (<lat. callis ‘carreiro’, segundo o Diccionario Crítico Etimológico de J. Corominas/J.A. Pascual (1980), que engade que esta palabra “vive también”, entre outros idiomas, no port. cale ‘cano de madeira, desfiladeiro dun río’. Esa forma portuguesa cale fora a que me levara a min a pensar que puidese haber unha forma cale/canle que, no canto de derivar do lat. canale(m), derivase do tamén lat. callis. Obviamente, estaba equivocado. O certo é que, por moito que eu daquela preguntara a reputados lingüistas, ningunha das alternativas que se me deron (‘leirado’, ‘estaxe’, ‘illarga’…) me convencera. Enviei algunha que outra carta a lingüistas portugueses e tampouco me souberon dar razón (en textos relacionados cos retábulos portugueses só aparecen as formas de intercolunio e painel).
Intercolumnio e panel (e mesmo pano, como aparece nalgún texto) son, xa que logo, formas perfectamente válidas para referirse a estes espazos no noso idioma.
Monumental retablo barroco de San Martiño de Riobó, de dous corpos e tres paneis en cada un deles. Imaxes do Padre Eterno no ático; arriba: san Xoán Evanxelista, san Martiño (patrón) e S. Bieito; abaixo: santo Eutelo, neno Xesús e santo Antonio (foto X.Mª Lema, 2020)
![Fachada-retablo da igrexa de Traba (1716), coas imaxes do Padre Eterno e da Inmaculada (no ático); Santiago cabaleiro (centro) e, ós lados, san Pedro e san Francisco, Adán e Eva [foto X.Mª Lema]](http://semescom.gal/wp-content/uploads/2020/06/Fachada-retablo-de-Traba-XMLS-768x1024.jpg)
Fachada-retablo da igrexa de Traba (1716), coas imaxes do Padre Eterno
e da Inmaculada (no ático); Santiago cabaleiro (centro) e, ós lados,
san Pedro e san Francisco, Adán e Eva [foto X.Mª Lema]
2. Descrición das imaxes
As imaxes descríbense polo tipo físico do personaxes (novo, maduro, vello…), polas súas vestiduras e polos obxectos que adoita levar na man que nos permiten a súa identificación (os atributos, xerais ou persoais). Nas súas vestiduras fórmanse pregas ou dobras (cfr. cast. pliegues) que pola súa maior ou menor profundidade ou polas súas formas (dondas, acartoadas…) teñen a súa importancia para a inclusión da obra nun estilo ou noutro.
Imaxe de san Roque (Loroño) [XMLS]
Como denominación da “pintura relixiosa realizada sobre unha táboa, propia das igrexas de Oriente” o VOLGa impuxo a forma icona (s.f.). Vai custar ferro e fouce normalizala, pois non é doado para o profesor utilizala con normalidade ó estar tan próxima ó máis habitual dos nomes populares da parte externa do órgano sexual feminino. Tamén aparece na linguaxe da informática, e sei dalgún profesor que a evita pasándose conscientemente á forma castelá, icono, que parece que “non soa tan mal” (a pesar de que ‘cono’ é tamén outra das denominacións populares galegas da vulva, pero os prexuízos son os prexuízos…). Un caso que nos lembra a loita da forma auténticamente galega polbo para desprazar á castelá pulpo, moi metida na fala (a pesar de todas as explicacións dadas á torta e á dereita, aínda non demos recuperado a nosa forma auténtica).
En port. a forma admitida é ícone (s.m.), en cat. e it. icona (s.f.); en fr. icône (s.f.).
3. Ourivaría ou ourivesaría?
Ourivaría (ou ourivería) é o oficio, a arte ou a técnica dun ourive (<lat. aurifice‘o que traballa o ouro’). O galego afástase do cast. orfebrería e achégase ó port. ourivesaría (pero obviando esa sílaba –sa- non etimolóxica). Por certo, que ourivería é palabra sinónima de prataría, e ourive de prateiro ‘o que traballa a prata’, pois o certo é que os que desenvolven este oficio tanto traballan no ouro coma na prata (e noutros metais).
Ourivaría sacra de Santiago de Berdeogas. A partir da chave: naveta, cáliz, custodia (ou ostensorio), incensario (foto X.Mª Lema)
4. Incensario, ¿e ‘botafumeiro’?
No estudio da ourivería relixiosa, cada unha das partes dos diversos obxectos ten unha denominación especial e característica. Así, un cáliz componse de pé ou peaña (o basamento), dun hastil, vástago ou fuste (a zona estreita intermedia, cuxa parte central é o nó) e a copa; unha naveta tamén ten como base un pé ou peaña, e, a semellanza de calquera nave mariñeira, un casco, unha cuberta, unha proa –e sobre ela pode haber un mascarón-, unha popa e uns laterais que poden ser denominados babor e estribor (ou, o que é o mesmo: couso e arca).
Un incensario ten un pé ou peaña, unha copa e un corpo de fume. Na miña tese fixera un tímido intento de alternar como sinónimo desta palabra a de botafumeiro, por extensión do arquicoñecido gran turíbulo da catedral de Santiago (por certo, este sinónimo tan erudito, turíbulo, non o utilizara en ningún momento). Confeso que non tivo moito éxito o intento, pois mesmo a algún dos meus lectores lles parecera inapropiada tal denominación –dun nivel de lingua distinto-, quizais porque Botafumeiro, a pesar de ser unha ben expresiva creación inequivocamente popular galega, só hai un (e poida que mereza ser escrito con maiúscula na súa consideración de únicum).
Ficha 5: castelos e pazos
1. A confusión entre ameas e merlóns dos castelos
Castelo de Vimianzo: torre da homenaxe en 1º plano; na parte superior, por dentro, o adarve con elementos defensivos coma os matacáns sostidos por canzorros e as ameas entre merlóns pentagonais (foto Roberto Mouzo Lavandeira)
Paradoxalmente, a palabra castelo aínda non está definitivamente imposta na fala popular para denominar ‘un antigo edificio fortificado e defendido por un conxunto de murallas, torres, baluartes e foxos’, pois foise perdendo e hoxe ten certa preminencia a forma castelá. Si permanece ben viva na toponimia, especialmente para denominar montañas ou outeiros onde houbo ou hai unha construción deste tipo –ou as súas ruínas- ou cunha forma que a recorda.
Interior dunha fiestra seteira
do castelo de Vimianzo (XMLS)
O vocabulario das partes dun castelo é moi específico, e poucas son as formas que se escoitan a nivel popular. Seguramente se foron perdendo coa historia, a medida que estas construcións defensivas foron quedando ancoradas no pasado. O vocabulario é, polo tanto, aprendido, e por iso vai coincidir co que teñen os idiomas máis próximos, portugués e castelán; nel rexistramos palabras de orixe árabe (adarve, barbacá) ou do francés antigo (baluarte), talvez aínda máis cás de orixe latina.
Nun castelo hai unha ou varias murallas, torreóns ou baluartes, unha torre da homenaxe, matacáns, canzorros e ventás seteiras (por onde disparar setas ou frechas), pontes levadizas e foxos, etc. E dise que as murallas, torreóns e torres van rematadas por ameas, falándose ademais de torres ameadas, e aí cómpre facer unha precisión. Stricto sensu, as ameas son os espacios ou ocos que quedan entre dous merlóns ou remates dentados da parte superior das murallas dos castelos, pero é un feito que para a xente do común as ameas acabáronse identificando con eses remates dentados e non cos ocos, que quedaron sen nome. matacáns
2. Que é un pazo?
Dado o seu étimo (<lat. palatiu) debera ser sen discusión a palabra patrimonial do galego coa que se designa calquera ‘edificio suntuoso que serve de residencia a unha familia nobre’, estea situado onde estea. Pero non é tan así, pois para moita xente só é un pazo o edificio suntuoso situado na zona rural, propio de Galicia, que foi ou está habitado por unha familia nobre. Por outra banda, a forma plena palacio tamén é admisible, e pode ser sinónima dalgunhas acepcións de ‘pazo’.
As Torres do Allo, considerado o primeiro pazo galego (foto X.Mª Lema)
Hai, polo tanto, moitas dúbidas ó respecto. Vexamos o que se recolle en dous dicionarios galegos e nun portugués especializado:
zado:
Pazo. 1. Edificio grande e luxoso que serve de residencia a unha persoa importante, ou que antigamente foi residencia dunha familia nobre. SIN. Palacio. (Pazo de Raxoi; pazo do emperador). 2. Grande edificio destinado a albergar unha institución, un museo, certos servicios públicos, etc. (Pazo do parlamento, pazo de exposicións). SIN. Palacio. 3. Casa grande, antiga e nobre, esp. a situada no medio rural (pazo de Arretén).
[García/González (Dtores.), 1997, Diccionario da Real Academia Galega;
Pazo. 1. Antiga casa señorial galega, construída no campo e destinada a residencia fixa ou temporal de familias nobres –particularmente fidalgas-, con signos heráldicos nalgunha das súas paredes e de proporcións e trazas suntuarias que superan notoriamente as das vivendas campesiñas da súa redonda. 2. Edificio destas características situado na cidade (pazo de Bendaña). 3. Edificio grande e luxoso destinado a residencia dun soberano o xefe de Estado; palacio. 4. Edificio público de carácter monumental. OBS. Ó teren a mesma orixe etimolóxica, palacio e pazo son, en principio, palabras sinónimas; sen embargo a palabra pazo en tratados técnicos tende a identificarse só con ‘casa señorial’.
[Carballeira (coord.) et alii, 2002, Diccionario Xerais da Lingua]
III. Paço: “Casa de habitação do rei, príncipe ou alta nobreza ou, ainda, casa de município ou tribunal”.
Palácio: “Edifício sumptuoso ou amplo, geralmente num aglomerado urbano, destinado a morada de reis, nobres, ricos ou funções públicas”.
[Teixeira, 1985, Dicionário Ilustrado das Belas Artes]
Non hai moitas diferencias entre os dous dicionarios galegos citados nin destes co portugués, aínda que no Dicionario de Xerais se subliña a súa condición de ‘galega’ na acepción 1. Nos dicionarios galegos, a primeira das acepcións é admitida por todos, a case exclusiva do galego e do portugués (paço, neste caso). As publicacións relacionadas coa arquitectura pacega e co seu mundo –a meirande parte delas escritas en castelán- teñen na súa maioría en mente como única definición de pazo a que concorda coa primeira acepción de Xerais (2002).
E aínda así, tampouco hai acordo total entre os tratadistas, pois para moitos non todas as casas suntuosas do mundo rural son pazos, por moi brasonadas que estean. “Hai pazos e pazos”, adóitase dicir considerando que a humildade de moitas destas casas non merecen esta denominación, debendo conformarse coa de casas grandes. Tanto é así que algún estudioso (V. M. Migués; 2000) ten proposto a denominación común de pousa.
Fachada oeste das Torres de Romelle, cos seus xardíns (foto X.Mª Lema)
Ficha 6: Que se require para ser pazo?
Os primeiros estudiosos dos pazos, castelánfalantes, para dar resposta a esta pregunta, popularizaron este dito do castelán de Galicia: “Capilla, palomar y ciprés: pazo es”. Con todo e iso, non convenceu a todos, pois houbo outros que o substituíron por outro dito: “Hórreo, capilla y escudo: pazo seguro”.
Pazo das Hedreiras: capela do Rosario (esq.) e solaina con patín (foto Roberto Mouzo Lavandeira)
O conflito continúa, e digamos o que digamos non convenceremos por completo a ninguén. En todo caso, no pazo clásico, xa rural xa urbano, estaremos de acordo en que terá que haber elementos arquitectónicos inequivocamente pacegos, tales como o escudo, o patín ou patamal, a solaina ou soleira, os parladoiros interiores nas ventás, a capela, etc.
Ficha 7: Termos arqueolóxicos
1. Mámoas, antas e pedrafitas
Temos aquí abundantes termos patrimoniais galegos ós que deberamos tratar de dar preferencia fronte a outros foráneos, por moi impostos que estes estean internacionalmente (termos que tamén son admisibles como sinónimos no noso idioma). Moitos destes termos levan connosco milleiros de anos, pois pertencen á cultura megalítica, caracterizada polos monumentos construídos con grandes pedras (megálitos).
Anta (ou dolmen) de Pedra Cuberta (X. Mª Lema)
Hoxe en día está moi estendida a palabra bretona dolmen (do bretón dol ‘mesa’ + men ‘pedra’), pero no noso idioma temos palabras patrimoniais a eito para designar este tipo de monumentos, sendo anta e arca as máis comúns. Fronte á palabra bretona menhir (de men ‘pedra’ + hir ‘longa’) dispoñemos de pedrafita ou parafita (<lat. petra ‘pedra’ + ficta ‘fincada, chantada’). En troques, non hai nada concreto para a tamén palabra bretona crómlech (de crom ‘círculo’ + lech ‘pedra’), quizais porque na nosa terra, ou ben nunca existiron eses ancestrais ‘círculos de pedras’ do Megalitismo ou ben desapareceron por completo, quedando só os recordos de carácter toponímico do xeito de eiras das meigas, eiras dos mouros, etc. Non consiste en rexeitar as denominacións internacionais, que penetraron na maior parte dos idiomas europeos, senón en darlles prioridade ás nosas xenuínas formas[4].
Mámoa é o nome máis común que, en base á semellanza que o seu perfil ten cunha mama feminina, o pobo galego lle deu ó túmulo propio do Megalitismo galego que agocha no seu interior unha anta. Hai un chea de variantes en galego (medoña, medorra, meda, madroa, etc.) e non ten equivalente noutros idiomas, pois é un tipo de estrutura tumular característica do Megalitismo do territorio histórico de Galicia, que forma parte da nosa paisaxe desde hai milleiros de anos e que non ten unha correspondencia exacta en ningún outro lugar. En traducións a outros idiomas este termo ou calquera das súas variantes debera ser respectado tal cal, dada a súa especifidade. Trátase dun termo do idioma galego (e portugués en parte) polo que debemos loitar para impoñer no vocabulario arqueolóxico internacional, cousa que se irá logrando na medida en que se vaia revalorizando o noso patrimonio megalítico.
Arca da Piosa: a anta e a mámoa vista desde o aire (foto Tania Carreira Rial, 2019)
2. No confín dos verdes castros
Outro termo moi galego, aínda que tamén existente en castelán e, obviamente, en portugués, é castro: ‘aldea ou recinto fortificado da Idade do Ferro, con casas de planta circular ou ovalada, que presenta unha estrutura oval ou circular de carácter defensivo, provista de un ou varios muros concéntricos polo xeral rodeados de cadanseu foxo’.
Durante anos houbo certa controversia entre castro e citania, pois certos arqueólogos portugueses chamábanlles citanias ós castros de grande extensión. Nalgún dicionario actual aínda se recolle así, pero especialistas como A. Romero e F. Arias (1995: 50) cualifican de erro esta diferenciación, aconsellando ‘a denominación xenérica de castro’.
Cómpre lembrar que o castro ten moitas denominacións enxebremente galegas: o foxo, a croa, etc.
Construcións do castro A Cidá de Borneiro (foto XMLema)
Ficha 8: Os estilos artísticos
Deben escribirse con maiúscula inicial, sempre que designen o movemento (o Románico, o Gótico, etc.).
Repárese en que o Plateresco (certo estilo arquitectónico e decorativo español de finais do séc. XV e principios do XVI) debe conservar a forma castelá, pois que é un estilo orixinario de Castela. En port. e it. tamén é Plateresco, e en cat. Plateresc.
Do mesmo xeito, Manierismo conserva a forma orixinaria italiana (maniera ‘maneira’). Neste caso o galego coincide co cast. Manierismo e co cat. Manierisme en respectar o étimo, mentres que o port. fai unha adaptación (Maneirismo).
Casa modernista na Coruña (Galipedia)
Na denominación do Modernismo (movemento artístico de finais do séc. XIX e principios do XX) coinciden as linguas románicas peninsulares: galego, port. e cast. Modernismo, cat. Modernisme. Respéctanse as denominacións orixinarias, sen previa adaptación, dos movementos artísticos equivalentes doutros países: o Art Nouveau francés (o port. admite a tradución Arte Nova), o Modern Style inglés, o Jungendstil alemán…No Fauvismo tamén se respecta o étimo francés (fauve ‘fera’), recomendándose a pronuncia á francesa (‘fovismo’).
Tamén se respecta a forma francesa en Naíf [5], aínda que en galego o acento substitúe a diérese orixinaria do francés (naïf ‘inxenuo’), que conservan portugués, castelán e catalán; en italiano, naif e naive.
Manuel Lema Otero (1916-1991), pintor naíf natural de Borneiro
A denominación de Surrealismo para a pintura, escultura, cinema, etc. procedente do mundo onírico, é produto dunha deficiente tradución do fr. surrealisme ‘por encima do realismo’ (lémbrese que o significado da preposición francesa sur é ‘sobre, por encima de’). A adaptación ó galego (e ó castelán e ó portugués) debera ser Superrealismo, que tamén se admite no noso idioma e no castelán (non así no portugués, que ten como única forma surrealismo). En catatán é surrealisme e en italiano surrealismo (neste idioma, superrealismo é sinónimo de iperrealismo).
O Informalismo (tendencia pictórica nacida contra 1950 que rexeita calquera forma tradicional na procura do valor expresivo da propia materia) é tamén unha deficiente tradución do termo francés informalisme, que significa ‘falto de forma’. A tradución (ó galego, ó portugués e ó castelán) debera ser *Aformalismo, pero non se fixo así nun principio e quedou imposto case sen remedio este híbrido e equívoco termo. En fin, o erro foi xeneralizado na península Ibérica, pois en port. é informalismo e arte informal, en cast. informalismo e en cat. informalisme. En it.: arte informale.
Ficha 9: Adaptación dalgunhas correntes artísticas e terminoloxías estranxeiras da arte contemporánea.
Na actualidade certas correntes das vangardas artísticas do séc. XX –e certos termos artísticos- tenden a entrar nos diversos idiomas (non só no galego) sen ningunha adaptación a partir do seu idioma de orixe (agora xa maiormente o inglés, e só anecdoticamente o francés, italiano ou alemán). Estoume a referir a terminoloxías como Action Painting, Art Brut, Arte Povera, Bad Painting, Body-Art, dripping, happenning, kitsch, Land-Art ou Earth-Art, Op-Art, Pop-Art, ready-made, collage, etc., que se rexistran por igual no portugués, castelán, catalán, francés e italiano. A maior parte dos dicionarios galegos aínda non recollen a maioría estes termos, por seren moi específicos, pero quizais entren sen pedir permiso e sen se adaptaren o máis mínimo. De momento unicamente adaptamos colaxe (no canto de collage) e pouco máis. O tempo dirá se logramos impoñer termos como Arte Bruta, Arte Pobre, Arte Corporal, Arte Óptica, Arte Terrestre… ou os deixamos andar coa vestidura allea que traen.
Bibliografía[6]
Atkins, R. (1990): Petit Lexique de l’Art Contemporain (tradución e adaptación ó francés a partir do inglés de J. Bouniort); Editions Abbeville, France.
Bas López, B. (1983): As construccións populares. Un tema de etnografía de Galicia; Ediciós do Castro, Sada.
Caamaño Suárez, M. (2003): As construccións da arquitectura popular. Patrimonio etnográfico de Galicia; Consello Galego de Colexios de Aparelladores e Arquitectos Técnicos.
Carballeira Anllo, X.Mª (coord.) et alii (2002): Diccionario Xerais da Lingua; Edicións Xerais, Vigo.
Coromines, J. e J. A. Pascual (1980): Diccionario Crítico Etimológico Castellano e Hispánico (vol. I); Ed. Gredos, Madrid.
García, C. e M. González (directores), et alii (1997): Diccionario da Real Academia Galega; Real Academia Galega, A Coruña.
Instituto da Lingua Galega (1989). Vocabulario Ortográfico da Lingua Galega (VOLGa); Universidade de Santiago.
Lajo, R. e J. Surroca (1993): Lèxic d’Art; Ediciones Akal, Madrid (tradución ó catalán de P. Freixas, a partir do orixinal en castelán Léxico de Arte).
Lema Suárez, X. Mª (1993, 1ª ed.): A Arte Relixiosa na Terra de Soneira (tomo I); Fundación Universitaria de Cultura/Coordenadas; Santiago.
Llano Cabado, P. (1981 e 1983): Arquitectura popular de Galicia (2 vols.); COAG, Santiago.
Lorenzo Fernández, X. (1962): “Etnografía. Cultura material”, en Historia de Galiza (dir. por R. Otero Pedrayo); Ediciós Nós, Bos Aires (Arxentina).
Lucie-Smith, E. (1988): Dizionario dei termini d’arte; Franco Muzzio Editore, Padova (versión italiana de D. Battilotti, a partir do orixinal en inglés The Thames and Hudson Dictionary of Art Terms, Londres, 1988).
Migués Rodrigues, V.M. (2000): “Repensando o número e as características das pousas galegas”, en Xornadas informativas sobre os pazos da Costa da Morte; Zas, 29 abril.
Moliner, M. (1988): Diccionario de uso del español; Editorial Gredos, Madrid.
Paniagua Soto, J. R. (1978): Vocabulario básico de arquitectura; Ediciones Cátedra, Madrid.
Romero Masiá, A. e F. Arias Vilas (1995): Diccionario de termos de Arqueoloxía e Prehistoria; Ir Indo Edicións, Vigo.
Seminario de Estudos Galegos (1933): Terra de Melide; Compostela.
Teixeira, L. M. (1985): Dicionário Ilustrado de Belas Artes; Editorial Presença, Lisboa.
————————————————————————————————
[1] Publicaríase en tres tomos co título A Arte Relixiosa na Terra de Soneira (1993); obtivo o Premio Extraordinario de Doutoramento da Facultade de Xeografía e Historia (curso 1990-1991) e o Premio Losada Diéguez de Investigación de 1994.
[2] Varios destes debuxos fóronselles entregados ós asistentes ó Simposio.
[3] Os maiores inimigos adoitan ser certos prexuízos, especialmente os orixinados pola enorme presión do castelán. Lembro as caras dalgúns alumnos e alumnas cando me escoitaron os títulos correspondentes en galego de certas obras pictóricas coma O berro (E. Munch) ou escultóricas coma O bico (A. Rodin), quizais matinando que títulos tan enxebres non casaban con obras tan universais (algúns pensarían que semellantes títulos cadrarían mellor en obras de Asorei ou de Castelao, poñamos por caso). Tamén lembro que causara certa estrañeza que titulara A noite estrelecida (e non ‘estrelada’, que era o esperado) a coñecida pintura de Van Gogh. Igualmente denominara Xeración Dorida –e non ‘doente’ como adoita aparecer en certas publicacións- á dos infortunados mozos pintores galegos do derradeiro tercio do séc. XIX -O. Murguía, J. Vaamonde, R. Parada Justel e J. Carreño-; o tamén pintor, o ferrolán Bello Piñeiro, fora quen bautizara a esta xeración como ‘La Generación Doliente’, en castelán, no senso de ‘aflixida, desgraciada, con dor, dorida’, xa que todos os seus membros tiveran a desgracia de finaren prematuramente –doentes, iso si (é dicir: enfermos)- por volta dos trinta anos, pero ningunha das acepcións do adxectivo castelán doliente se corresponde, ó meu modo de ver, coas do galego doente (algunhas delas, que seguramente estarán na mente de todos, ¡ben distintas, por certo!).
[4] O propio Pondal sacralizou unha desas formas bretonas na súa coñecida poesía titulada ‘O dolmen de Dombate’.
[5] Son admisibles os sinónimos Inxenuísmo e Primitivismo.
[6] Unicamente se fai referencia á que se cita.
ÇDKJ
O merecido valor da obra escultórica do santuario do Briño
Hai días o Concello de Cabana publicaba de maneira virtual (dado o estado de alarma) a monografia O santuario do Briño. Paraíso de arte e natureza en Cabana de Bergantiños, do profesor Juan Félix Neira Pérez, un dos investigadores das nosas comarcas «fisterrás» de máis alto creto. Divide a obra en dez grandes apartados, nos que analiza a relixiosidade popular ou as escuras orixes e os datos históricos do santuario; o seu patrimonio artístico; a economía das confrarías ou o patrimonio inmaterial.
Céntrome no que me atinxe máis directamente deste coñecido santuario de Borneiro, o apartado 6, o artístico, interesado polas novidades que se produciran desde o estudo que realicei para a miña tese de doutoramento (1991). Neira segue en boa parte o que eu publicara no tomo III do libro A arte relixiosa na Terra de Soneira (1993), citando a fonte en todo momento, e ben que se agradece, pois aínda segue habendo costumes espurios. Coincido con el en valorar non só a arquitectura interior e exterior da ermida (con lembranzas góticas tardías), senón tamén a súa escultura en pedra, particularmente as seis esculturas pétreas da fachada-retablo -unha das tres do arciprestado de Soneira (as outras, as das igrexas do Allo e Traba)- e os relevos dos catro evanxelistas nas pendentes da cúpula da capela maior (únicos en toda a comarca). Cando a finais dos anos oitenta do pasado século quen subscribe visitara esta ermida e fotografara as imaxes para o seu estudo, confeso que en xeral me pareceran rudas, de talla moi esencial, propia da gubia dun canteiro rural pouco habelencioso na arte escultórica, coa dificultade engadida da dureza do noso granito. Parecía fuxirse de complicacións técnicas, pois prevalecían as liñas esquemáticas sen virtuosismos, sobre todo nas da portada (que, ademais, ó estaren recubertas de liques parecían máis ampulosas e opacas), razóns polas que, ante a ausencia nos libros parroquiais de datos documentais, aventurei para elas unha datación que agora considero esaxeradamente antiga, arredor do séc. XVI; iso si, con moitas interrogantes, como ben sinala Neira.
Pero, afortunadamente, houbo novidades, e ese dato documental que eu botara en falta apareceu da maneira tímida a raíz das reformas dos anos noventa nunha inscrición do lateral sur do arco triunfal do presbiterio: «El Maestro dest[a] obra es Domingos Martines vº [vecino] de Tines», como recolle Neira na súa monografía. Deste mestre canteiro (veciño da parte de Tines do lugar de Pazos) sabiamos que fixera «el cuerpo de la capilla» entre 1721 e 1733. A dúbida agora está en determinar se foi el tamén o autor das seis esculturas da fachada ou non, pois iso non se especifica na inscrición, que si nos deixa claro que obrou na nave («el cuerpo») e non na capela maior (co cal se exclúen da súa autoría os relevos dos evanxelistas desta parte).
Movemento
Das esculturas da fachada, unha vez que se lles limparon as capas de liques que as recubrían e que anos despois puidemos facer fotos de máis nitidez, teño unha visión moi distinta da de hai trinta anos, pois agora xa non me parecen tan ampulosas e herméticas: os seus rostros ovados amosan unha expresión serena e nas súas vestiduras, aínda que non con moita profundidade, prodúcense xogos de luces e sombras que dan impresión de movemento; as figuras parecen romper co espazo circundante…
Todo isto vainos aproximando ás características do barroco de finais do séc. XVII ou de principios do XVIII. Desbotando o meu xuízo anterior, é moi probable que lle poidamos atribuír a este canteiro de Tines, ademais da construción da fachada da ermida, a feitura das seis imaxes. A principal delas, a da patroa, a Virxe das Virtudes do nicho central, malia as dificultades técnicas da talla no granito, é unha figura cun aceptable grao de beleza: o seu rostro perfectamente ovado; certa elegancia no vestir cunha túnica e un manto de movidas pregas onduladas que deixan transparentar timidamente a anatomía; e, sobre todo, a dificultade técnica que supón a talla en pedra da pequena figura do neno Xesús que a Virxe sostén coas dúas mans á altura do colo. Non foi un canteiro calquera o autor de imaxes coma esta, desde logo (tampouco as outras desmerecen o labor). Haberá que pensar nun artista experimentado, e este por aquela época non pode ser outro que o tal Domingos, que xa probara a súa mestría na monumental fachada-retablo de Traba anos atrás (1716), con conxuntos escultóricos de extrema dificultade técnica coma a do Santiago ecuestre.
Canteiro soneirán
Parabéns a Neira por esta oportuna monografía e un agradecemento por forzarme a poñer ó día investigacións que medio quedaran no esquecemento. Cómpre unirmos forzas para seguir indagando na figura deste canteiro soneirán, do que Juan Félix ten datado para a súa tese en curso un retablo pétreo en Brantuas. Ben que me alegraría a confirmación da súa autoría na imaxinería pétrea no Briño, co que se revalorizaría aínda máis a ermida borneirán. No que a min me toca teño localizadas posibles obras del en Tines, Vilar e Brandoñas (os dous retablos laterais, tamén de pedra).
Coa publicación da monografía de Neira Pérez, é tempo de dar á escultura do templo o valor que merece (Foto:XMLema)