Presentación en Berdoias do primeiro libro do Colectivo A Rula
Se se fala de petróglifos en Galicia, é imprescindible falar do Colectivo A Rula. Unha asociación que mudou radicalmente a visión que se tiña da arte rupestre galega, especialmente na Terra de Santiago. O descubrimento de numerosos novos gravados, a divulgación e protección deste patrimonio fixeron da Rula un referente fundamental no país.
É, pois, motivo de alegría ver como sae á luz a súa primeira publicación Na espiral dos círculos concéntricos. Un repaso en máis de 400 páxinas pola arte rupestre galega a través dos seus pasos e achegas. Nesta viaxe non faltan referencias á Costa da Morte, dúas delas na parroquia vimiancesa de Berdoais.
Precisamente esta será a primeira parada deste libro por estas terras, nun acto promovido polo SEMESCOM e pola Asociación Parroquial de Berdoias. A presentación terá lugar o sábado 17 de outubro nun lugar especial, tamén circular, a Eira do Carmelo. Desde aquí agradecemos ao propietario a súa amabilidade por cedernos este fantástico auditorio ao aire libre cargado de historia.
Presentación de Na espiral dos círculos concéntricos do Colectivo A Rula
Lugar: Eira do Carmelo en Berdoias – Vimianzo (ao lado da Escola)
Hora: 19h30
Prégase poñerse en contacto coa Asociación Parroquial de Berdoias para confirmar asistencia e non superar a capacidade máxima permitida para actos culturais como medida de prevención fronte á covid-19.
Texto recollido do facebook do Colectivo A Rula:
“As aldeas de Berdoias e Boallo (Vimianzo) protagonizan dous capítulos do noso novo libro polo que esta presentación “enxebre e diferente” serve para render tributo a dous lugares que conservan un legado cultural único.
Patrimonio relixioso, arqueolóxico e etnolóxico que agroman en cada recuncho destas aldeas da terra de Soneira hoxe unidas polo chamado “vieiro fidalgo”, axeitado nome que lembra a fonda pegada da familia Lema de orixe fidalga nestes lares. Porén, é a veciñanza desta parroquia o seu verdadeiro tesouro, fomos testemuñas disto en dúas xeiras nocturnas inesquecibles, a primeira, nunha chuviosa noite de Berdoias ó son das coplas de Carmen de Limideiro, e a segunda, un noite estival en Boallo na que aínda lembramos as lendas e contos narradas polos/as veciños/as da contorna sobre a ponte centenaria do río Castro. Esa mesma veciñanza que trata agora de rescatar do esquecemento a súa historia e o seu patrimonio como vía para frear o seu abandono.
Será un pracer e unha honra compartir de novo experiencias culturais e de vida con todas/os vós neste novo encontro e falarvos do patrimonio arqueolóxico destas aldeas. E será tamén, unha boa ocasión para sacar dos arquivos da Rula novas e vellas historias das pedras labradas na paisaxe da Terra de Soneira. Estades convidados!.
Agradecer finalmente á Asociación Parroquial de Berdoias e o SEMESCOM o convite e a organización desta actividade.”
Xosé María Méndez, investigador da fidalguía soneirá
Xosé Mª Méndez Doménech nacera en Santiago en 1944 no seo dunha familia medio fidalga, medio burguesa ligada á Costa da Morte, pois tiña casa en Treos (Vimianzo) -a Casa dos Calza- e tamén a tivera en Laxe (a Casa do Arco). Procedía por vía materna dos Doménech, fomentadores cataláns vencellados á pesca e ó comercio da sardiña instalados en Laxe a mediados do século XVIII. El mesmo investigara a apaixonante historia da súa familia, narrada nas Actas da I Xornada histórica sobre a figura de Don Juan Antonio Posse, o crego liberal (Laxe 21-4-2007), co título Os inicios da burguesía industrial en Laxe: a familia Doménech (Ed. Toxos Outos, 2008).
Esta familia burguesa catalá emparentaría coa fidalga galega da Casa de Xora (Treos-Vimianzo) a mediados de século XIX. A ela pertencía Juan Ferreira Caamaño, poderoso cacique e político español da época.
Cando eu fixera en Laxe a súa presentación na citada I Xornada do crego Posse, dixera que Méndez Doménech para nada respondía ós cánones que del se esperaban como membro dunha familia de tinte conservador como fora a súa, pois en plena ditadura se convertera nun dos líderes do movemento estudantil antifranquista da Universidade de Santiago entre 1964 e 1968. E por iso foi condenado a nove meses de prisión por propaganda ilegal, degradado nas Milicias Universitarias de alférez a soldado raso, e, xa que logo, expulsado delas. Como el dicía, só lle faltou ser excomungado por un bispo.
Con estes antecedentes, sorprende que conseguise fundar en 1974, con Franco aínda vivo, a revista infantil Vagalume, monolingüe en galego (véxase o episodio que lle dedicou o programa Ben falado, número 373, da TVG).
En 1985 dedicouse á dobraxe de audiovisuais, chegando a ser presidente de APADEGA. Gran investigador da nosa historia, Doménech era sen dúbida o mellor coñecedor da fidalguía da Terra de Soneira e talvez de toda a Costa da Morte. Lembramos a súa conferencia (inédita) As casas fidalgas da Terra de Soneira nunhas Xornadas informativas sobre os pazos da Costa da Morte (Asociación Neria, Zas, abril do ano 2000).
O seu mapa, deseñado polo seu amigo Roberto Mouzo (prematuramente finado en 2013), das Interrelacións familiares das casas fidalgas da Terra de Soneira reproducímolo en diversas publicacións. Por encargo do Semescom, do que foi directivo, elaborou co citado Roberto Mouzo un gran cartel-mural (110 centímetros x 80 coa xenealoxía completa das Casas dos Traba, Mariño e Moscoso na súa relación coa fidalguía da Costa da Morte (2007), cartel ó que lle habería que facer un sitio no Castelo de Vimianzo e nas Torres do Allo.
No libro de próxima publicación Zas polo miúdo -de Evaristo Domínguez e quen subscribe- dedicamos un longo apartado a resumir unha investigación súa, o Foro das Facendeyras, unha carga feudal que Urraca de Moscoso (da casa de Altamira), no seu testamento de 1498, lles impuxera ós veciños de Baio pola que tiñan que pagar sete fanegas de trigo anuais ó mosteiro de San Domingos de Bonaval de Santiago. Os baieses non se deron librado desta carga ata 1901.
Casa da Calzada
Na chamada Casa da Calzada de Quintáns de Treos, que herdara da familia e na que pasou a residir temporalmente, tiña un impresionante arquivo documental. Polo que un sabe, a veciñanza de Treos tíñalle moito afecto, como persoa desprendida e xenerosa que era (doara terreos para o campo da festa, para ancheamento de camiños, etcétera). Lembramos, pois fora noticia na prensa, que unha providencial intervención súa de finais do ano 2000 librara a corenta veciños de Treos dun longo e custoso preito, pois unha orde relixiosa de Madrid lles reclamaba a propiedade de mil ferrados de terreo de monte (42 hectáreas). O avogado das monxas convocou os veciños afectados a unha reunión para arranxar con eles unha venda, pero Doménech tamén acudiu a esa xuntanza e, grazas ós seus coñecementos históricos, desmontoulle ó letrado un por un os seus argumentos xurídicos e deixouno a velas vir.
No artigo Los antecedentes están en el pacto feudal, que Doménech días antes publicara en La Voz (28-10-2000), xa vertía luz sobre o asunto. Unha demostración máis de que a investigación histórica serve para o momento presente.
Andaina polo curso alto do río do Porto e polas terras bergantiñás de Riobó (7-03-2020)
Por Xosé María Lema
En 2019, a raíz da publicación do noso libro colectivo O río do Porto, o río grande da Terra de Soneira, organizaramos unha andaina polo curso medio do río do Porto, parroquias de Bamiro, Baio e O Allo: grosso modo, da ponte de Baio á ponte Lodoso, pasado pola área de Pedra Vixía (desembocadura do río de Zas no Porto) e visita posterior ó monumental recinto do Allo (torres, igrexa, cruceiro do adro e cemiterio novo).
Punto de partida, o nacemento do río: as Brañas do Rabete
En colaboración co Instituto de Estudios Bergantiñáns levamos a cabo unha andaina polo curso alto do río do Porto. Saímos 50 persoas ás 10 horas do 7-03-2020 da vila de Zas nun autobús que nos levou, en primeiro lugar, ó lugar de nacemento da arteria principal do río, nas Brañas do Rabete, preto da aldea dos Fornos (parroquia de San Sabiña, na Terra de Xallas). Antes vimos de pasada, ó pasar por Varilongo (Santa Comba), a casa nativa do poeta popular Pepe de Xan Baña, un emigrante xalleiro en Cuba que se fixera moi popular nas dúas primeiras décadas do séc. XX polas súas poesías en galego.
Evaristo Domínguez Rial exerceu de guía e levounos polo curso do río por todos os puntos que se detallan no libro citado (das pp. 30 á 39). Fomos seguindo o curso do río e dos afluentes que baixan da Serra do Bico de Meda (pola súa esquerda) e, tras atravesar a aldea de Vilar Ramilo (Gándara-Zas) o bus deixounos no lugar coñecido coma O Rabiñoso, onde se concentra o primeiro grupo de fervenzas.
1. Nacemento do río do Porto nas Brañas do Rabete (foto XMLS)
As fervenzas do Rabiñoso
Atravesamos a antiquísima pontella -quizais medieval- de ciclópeas lousas de pedra situada nun vao do curso do río (por ela pasaban as persoas; os animais pola auga) e fomos baixando deixando á dereita unha sucesión de fermosas fervenzas, con moita forza pola cantidade de auga que neste tempo levan. Nesta beira esquerda do río hai tamén dous muíños, xa en desuso; un deles coa caixa escavada na propia laxa.
Facilitou o noso descenso a limpeza efectuada polo Concello de Zas na beira esquerda do río, de xeito que puidemos chegar sen moitas dificultades á última das fervenzas deste tramo (a fervenza de Parga), onde se fixo unha foto de grupo. Tal como se detalla no libro, desde a pontella do Rabiñoso ata a de Parga, en pouco máis de 1.100 m o río salva un desnivel de 70 m.
Despois xa leva, ata a ponte do Sisto, un discorrer moito máis tranquilo. Desde aquí o río troca o nome de río do Rabiñoso polo de río do Sisto, seguindo o vello costume de adoptar localmente o nome polos sitios por onde pasa.
2. A pontella do Rabiñoso, de ciclópeas lousas (XMLS)
3. Paso dos excursionistas pola pontella do Rabiñoso (XMLS)
4. Fervenzas máis altas do Rabiñoso (XMLS)
5. Fervenza central do Rabiñoso (XMLS))
6. Fervenzas da zona baixa do Rabiñoso (XMLS))
7. Máis fervenzas da zona baixa do Rabiñoso (XMLS)
8. O grupo ante a fervenza de Parga, a última das fervenzas do Rabiñoso (XMLS)
O río de Budián (ou da Fervenza)
Pasamos polo lugar de Parga, onde nos interesamos por unha alta e grande abellariza abandonada entre as casas da aldea. Dirixímonos logo cara ó norte, en dirección á aldea de Budián (aínda da parroquia de Gándara) para visitar as fervenzas do río de Budián (ou río da Fervenza ou do Muíño Vello), o afluente máis importante do curso alto do río. A remonta fixémola pola beira dereita do río, e foi bastante dificultosa (menos mal que a limpeza efectuada polo persoal do Concello de Zas nos facilitou o acceso).
A fervenza que dá nome a este río é, desde logo, impresionante, e paga a pena o esforzo para chegar a este punto. As augas do río -que nace en terras bergantiñás da parroquia de Cuns- salvan un desnivel de 40 m en menos de 500 de curso. Véxase a descrición nas pp. 39 e 40 do libro. Mágoa que a contemplación da fervenza principal deste río só sexa accesible para visitantes en boa forma física, pois hai tramos nos que se fai moi dificultosa a subida, pois é todo subida, cada vez máis dificultosa. A axuda prestada pola excursionista Tania Carreira -ata hai pouco técnica de Cultura do Concello de Zas e unha das primeiras “exploradoras” desta ruta- foi moi de agradecer. Para promover esta ruta, o Concello de Zas podería pensar en introducir chanzos de pedra nalgúns puntos, sobre todo onde se sitúa o Muíño Vello.
9. A gran fervenza do río de Budián (XMLS)
10- Fervenza do río Budián (Chus Barbeira)
11. Fervenza do Budián (Chus Barbeira)
No regreso dirixímonos desde Budián ó río do Sisto -resultado na unión dos ríos Rabiñoso e de Budián-, xa por un traxecto moito máis chan, suave e relaxado, pois o desnivel do río apenas supera os 20 m., malia ter que cortar a aliñación montañosa do cordal do Bico de Meda. O río leva por este tramo moita auga, de aí a abundancia de muíños contabilizados no Catastro do Marqués de la Ensenada (1753) na parroquia de Gándara, 17, case todos neste río (pp. 31 e 31 d’O río do Porto…).
12. O río do Sisto antes da ponte do seu nome (XMLS)
Igrexa de San Martiño de Riobó
O xantar estaba concertado nun restaurante da aldea da Mata (Cabana de Bergantiños). Deste xeito, pola tarde achegámonos á igrexa de San Martiño de Riobó, de orixe románica (só restan deste estilo as columnas de capiteis vexetais que sustentan o arco triunfal de entrada ó presbiterio, quizais de principios do séc. XIII).
Interesaron as dúas sepulturas fidalgas existentes no piso do presbiterio. Unha delas xa desgastada, que quizais sexa a do fidalgo Rui Soneira de Rioboo, do que sabemos que morreu contra 1571. A outra ten gravado en relevo un escudo coroado por un helmo de cabaleiro e seis cuarteis coas armas dos Bermúdez, os Castro, os Moscoso, os Rioboo, os Leis e os Vilardefrancos; a inscrición da súa base revélanos que nela repousan os restos do fidalgo Lorenço Bermúdez de Castro “señor de la casa de Penela” e da súa muller (ano 1674).
13. Arco triunfal románico da igrexa de Riobó (XMLS)
O máis interesante desta igrexa é o seu monumental retablo barroco[1], obra anónima de mediados do séc. XVIII. Consta de dous corpos superpostos, divididos á súa vez en tres paneis. No inferior os paneis sepáranse por estípites (falsas columnas barrocas) e o superior por columnas clásicas de éntase avultado. Estípites e columnas adornadas profusamente por decoración vexetal, cintas e camafeos.
14. Retablo maior de San Martiño de Riobó (XMLS)
15. Imaxe de san Martiño, o patrón, presidindo o retablo (XMLS)
No corpo superior aparece presidindo, no remate dunha sobresíante placa barroca, un relevo do Padre Eterno. Debaixo del, unha imaxe de san Martiño, o patrón parroquial, vestido de pontifical e co báculo de bispo; no fornelo da esquerda do espectador, san Xoán Evanxelista (mozo novo, co seu evanxeo aberto na man, onde se le: INITIUM SANCTI EVANGELI); no da dereita, san Bieito, co hábito negro da orde bieita por el fundada, coa tiara de bispo ós pés (por tela rexeitado) e co corvo que o alimentaba.
No corpo inferior hai á esquerda unha imaxe de santo Eutelo (leva a tiara papal e un cano ós pés, por ser avogado contra a peste) e no da dereita un santo Antonio (mozo novo co hábito franciscano co neno Xesús no colo). No panel central, un requintado sagrario protexido por columnas cun neno Xesús espido na fronte.
O retablo foi restaurado e pintado o ano 2015. No interior do templo hai unha inscrición pétrea en galego onde se di que cada familia da parroquia pagou 300 € para esta obra, moi custosa, pois -segundo as informacións de Evaristo Domínguez- alcanzou a cifra de 60.000 €. A excursionista Rosa García Vilariño localizaría posteriormente na Rede o obradoiro que se encargara da obra: Restauraciones Garrido (A Valenzá-Barbadás, Ourense)
Visitouse finalmente a torre da Penela, na veciña parroquia de Silvarredonda, lar nativo da familia fidalga dos Rioboo, torre que segue agardando por unha urxente restauración. A obra actual conservada, cunha porta rematada en arco de medio punto de grandes doelas e cun escudo coas armas dos Bermúdez, dos Castro e dos Rioboo, data do séc. XVI.
A torre da Penela: “pena… dela” -como reza a etimoloxía popular-, vela neste estado de abandono.
16. San Bieito, do retablo de Riobó (XMLS)
17. Imaxe de santo Eutelo e detalle da decoración profusa do retablo (placa con querubín, estípite e columna) (XMLS)
[1] Detállase este retablo polo miúdo en Xosé Mª Lema Suárez (1993): A arte relixiosa na Terra de Soneira, tomo II, pp. 618-623. Nesta obra tamén se fala da arquitectura do tempo e das tumbas da capela maior.
O proxecto dos Penedos de Traba e Pasarela, “en serio”, desde hai ben anos
Chamoume a atención este titular de QPC do pasado 14 de novembro: “Os Concellos de Laxe e Vimianzo retoman, en serio, o proxecto dos Penedos de Traba e Pasarela”.
Este engadido “en serio” é un tanto ambiguo, pois parece dar a entender que con anterioridade todo o que se traballara pola salvación e posta en valor desta área singular fora “peccata minuta”, uns enrediños de nada. Estou seguro de que este titular foi un lapso sen malicia, mais, para que ninguén o interprete doutro xeito, é a ocasión de presentar un informe máis ou menos exhaustivo do que se leva traballado polos “penedos que Traba e Pasarela cercan” (E. Pondal) no Seminario de Estudos da Costa da Morte (SEMESCOM) e, en particular, por parte do compañeiro que máis se implicou: o xa falecido Roberto Mouzo Lavandeira.
A maior parte desta información está contida no libriño que aparece encol da mesa na fotografía da noticia: “Guía dos Penedos de Pasarela e Traba” (SEMESCOM, Vimianzo, 2012), da autoría de J. R. Vidal Romaní, R. Mouzo e X. Mª Lema.
- Ano 1997: a asociación cultural Adiante Soneira denuncia a apertura dunha canteira ilegal na base da chamada Pedra da Cachucha. Este colectivo, a través dos seus voceiros Roberto Mouzo e Manuel Rivas, fixo oír a súa voz e logrou paralizar as obras, pero alí quedou unha “ferida” ben notoria.
- Ano 2006: unha empresa de granitos volve á carga e o daquela alcalde de Vimianzo proclamaba que estaba disposto a concederlle permiso para abrir unha canteira.
- 14-02-2006: Carlos Aymerich e Pablo González Mariñas, deputados do BNG, presentan no Parlamento de Galicia unha proposición non de lei para declarar este recinto “monumento natural”.
- A favor da protección dos Penedos escribiron artigos na prensa M. Sánchez Dalama; Xan Fernández, Manuel Vilar, Vicente de Lema, S. Garrido, J. R. Vidal Romaní, L. Giadás, X. Ameixeiras, M. Suárez, X. M. Pereiro, X.L. Méndez Ferrín…
- 11-06-2006: baixo o lema Salvemos os Penedos! varias asociacións culturais e ecoloxistas galegas levaron a cabo unha marcha de máis de 300 persoas. Manuel Rivas, Premio Nacional de Literatura, lería o manifesto titulado “A fermosa xeografía da dignidade”. O SEMESCOM publicou para esta marcha postais, pósters e camisetas alusivas a este evento.
- 3-07-2006: representantes do IEB, Adega-Bergantiños, do SEMESCOM e o director do Instituto Xeolóxico de Galicia, J.R. Vidal Romaní, entrevistámonos con José Benito Reza, Director Xeral de Conservación da Natureza, da Consellería de Medio Ambiente do goberno bipartito PSOE-BNG, para conseguir a protección destas “formacións graníticas únicas no mundo” (Vidal Romaní).
- Decembro 2006: como consecuencia desta entrevista, a Consellería de Medio Ambiente encárgalle ó catedrático de Xeografía da USC, Augusto Pérez Alberti, un estudo xeomorfolóxico, xeográfico, estatístico e paisaxístico do recinto.
- 3-10-2007: o Concello de Vimianzo, co voto favorable dos grupos do PSOE e do PP e o contrario do BNG, traslada á Xunta o expediente para dar licenza á canteira.
- 4-11-2007: malia as presións, os veciños de Pasarela, impulsados pola mocidade, rexeitan a canteira e móstranse decididamente favorables á conservación dos Penedos.
- 12-12-2008: anúnciase na prensa que, a raíz do informe do equipo da USC favorable á preservación da área, a Consellería de Medio Ambiente (presidida por Pachi Vázquez, do PSOE) tomou a decisión de protexer os Penedos e rexeitar a canteira “por ser incompatible coa protección do conxunto xeolóxico”.
- 14-01-2009: publícase no Diario Oficial de Galicia (DOG) a Declaración de Paisaxe Protexida para os Penedos de Pasarela e Traba, a única de toda Galicia, xunto con Pena Corneira (O Ribeiro, Ourense). En base a esta declaración a Xunta de Galicia comprometíase a poñer en valor esta área, rexenerándoa e preparándoa para o aproveitamento turístico.
- Eleccións de 2009: cambio de goberno na Xunta de Galicia. Resultou vencedor A. Núñez Feijoo, e este cambio de goberno resultará fatal para a promoción dos Penedos, pois a nova Consellería do ramo ignorará por completo o compromiso adquirido oficialmente.
Un momento da gravación do documental “Os Penedos de Pasarela e Traba, a arte dos dedos do tempo”, coa participación activa de Roberto Mouzo (2009).
- 19-12-2009: o SEMESCOM presenta en Pasarela, no local da A. de VV., o documental “Os Penedos de Pasarela e Traba, a arte dos dedos do tempo”
- 19-06-2010: O SEMESCOM entrega en Pasarela os premios do “I Certame de Poesía dos Penedos de Pasarela e Traba”, para rapaces e adultos. Publicaríase ó ano seguinte co título “Cando vos vexo, Penedos”.
- 19–06-2010: Neste acto tivo lugar unha conferencia estelar do catedrático de Xeoloxía da Universidade da Coruña, Juan R. Vidal Romaní (aquí embaixo), sobre a orixe xeolóxica dos Penedos.
- 2010: publicación do libro colectivo “A Terra de Soneira, no corazón da Costa da Morte” (Eds. Xerais, Vigo), no que aparecen as rutas dos Penedos de Pasarela e Traba e a dos penedos do Piñeo (autoría de Roberto Mouzo).
- 2-06-2012: o Concello de Vimianzo, xa presidido por Manuel Antelo, organiza unha marcha a pé desde Vimianzo a Traba, cunha visita ós Penedos para conmemorar o sexto aniversario da manifestación de 2006. Operarios municipais rozaron o monte para facilitar o acceso ás principais pedras multiformes, operación de limpeza que se repetiría en anos sucesivos.
- 2012: publicación da “Guía dos Penedos de Pasarela e Traba”, xa citada.
- 29-12-2012: o SEMESCOM coloca en Pasarela un gran panel informativo sobre a ruta dos Penedos, deseñado por Roberto Mouzo (aquí embaixo).
- 2013: conferencia en Pasarela do filólogo ourensán Vicente Feijoo: “Os nomes dos penedos en Galicia: ritos, cultos e lendas”.
- 14-04-2015: Andaina “Os Penedos: moito máis que pedras”, organizada polo Concello de Vimianzo, que xuntou gran cantidade de sendeiristas (aquí embaixo). Como novidade: sinalización das principais formación pétreas con fotografías.
- Finais 2015: o SEMESCOM publica dous calendarios para o ano 2016: “Penedos de Pasarela e Traba. Moito máis que pedras”. En 2009 xa se publicara outro.
- 2016/17: o goberno de Antelo Pazos logra as autorizacións de todos os propietarios de Pasarela para acceder ás principais formacións pétreas; isto facilitou unha maior limpeza dos accesos.
- 2017: o Concello de Laxe, por medio da Concellería de Comercio, Hostalería e Turismo, que dirixía Xosé M. Pose, incorpórase de cheo á loita pola promoción dos Penedos como “espazo paisaxístico, xeolóxico, natural, histórico, lendario e literario”.
- 2017: o Concello de Laxe organiza excursións guiadas ós Penedos e coloca sinalizacións.
- 1-06-2018: acto conxunto dos Concellos de Laxe e Vimianzo (“Un impulso ó Plan de Conservación”) que marca o inicio dunha esperanzadora etapa, pois incrementáronse as visitas guiadas de colexios e asociacións. Tamén se incrementaron as conferencias con imaxes, en Laxe e Vimianzo.
- 14-01-2019: cúmprense dez anos da declaración dos Penedos como Paisaxe Protexida. A Xunta de Galicia, que tiña a obriga legal de poñer en valor este espazo xeolóxico único, non está nin se lle espera. Ó cumprirse esta década, unha delegación dos dous concellos fora falar coa máxima responsable da Consellería de Medio Ambiente, que volveu dar a calada por resposta.
En suma, celebro sinceramente que non se corte a colaboración iniciada na lexislatura anterior entre os Concellos de Laxe e Vimianzo para que por fin triunfe esa proposta de “impulsar decididamente a posta en valor da Paisaxe Protexida dos Penedos de Pasarela e Traba” contida na declaración final da recente reunión de Vimianzo. A presenza dos técnicos municipais María Mato e Víctor Santos é toda unha garantía. Tamén espero que máis cedo que tarde tome corpo esa “reunión urxente coa Consellería de Medio Ambiente, Territorio e Vivenda co obxecto de ratificar a redacción dun Plan de Conservación e Protección dos Penedos”. Fago votos para que agora a Consellería do ramo abra a porta que tiveron fechada durante máis de dez anos e responda “en serio” -é dicir, con feitos-, e non con “boas palabras”, pero vacuas, como fixo ata agora.
Xosé Mª Lema, Presidente do Seminario de Estudos da Costa da Morte
Unha lectura da guía “O río do Porto, o río grande da Terra de Soneira”, do SEMESCOM
Por Miro Villar
A colección de publicacións do Seminario de Estudos Comarcais para a Promoción do Patrimonio Cultural da Costa da Morte (SemEsCom) vén de presentar un novo volume intitulado O río do Porto, o río grande da Terra de Soneira, de autoría colectiva e que asinan Evaristo Domínguez Rial, Xan Fernández Carrera, Ramón Gándara e Xosé Mª Lema Suárez, coa implicación no patrocinio das administracións municipais dos tres concellos soneiráns Camariñas, Vimianzo e Zas. Unha edición que se engade ao calendario de mesa publicado con anterioridade e que tamén inclúe unha escolla de imaxes representativas deste río.
A obra leva unha sentida dedicatoria «en memoria de Roberto Mouzo Lavandeira, a quen tanto lle seguimos debendo», e non se trata de retórica, pois unha parte dos mapas e fotografías reproducidos son da autoría do artista e investigador vimiancés finado de xeito prematuro en 2013.
Os autores dividen o seu estudo en seis epígrafes, as tres primeiras históricas, pois botan man da Xeografía, da Toponimia e da Literatura para nos achegar ás primeiras descricións do río do Porto, e as tres últimas desenvolven unha actualización pormenorizada feita polas achegas propias do curso alto, do curso medio e do curso baixo desta arteria fluvial da Terra de Soneira. Imos por partes.
Previamente, a «Introdución» contextualiza o río na vertente atlántica, xunto ao Anllóns na comarca bergantiñán, o Castro na antiga Nemancos (comarca de Fisterra na actualidade) e o Xallas que lle dá nome a outra comarca interior que non é próxima. Como ben se sinala, os ríos teñen diferentes denominacións (onte e hoxe) no seu curso, mais adoitan ser coñecidos por lugares ou parroquias polos que pasan ou desembocan. Alén diso, adiantásenos unha síntese do que imos atopar na obra.
A primeira epígrafe «Breves descricións da cunca do río do Porto» realiza unha cala nos estudos xeográficos e salienta tres realizadas ao longo do século XX: de Eugenio Carré Aldao en 1928, de Ramón Otero Pedrayo en 1962 e de Río Barja e Rodríguez Lestegás en 1992. Para os autores desta monografía a de Carré “é bastante deficiente, pero cómpre ter en conta os medios cos que se contaba na época”. Porén esas deficiencias só aparecen en nota a rodapé e ben merecerían unha análise máis detallada. Tampouco comentan as outras dúas descricións que se limitan a reproducir ao pé da letra, a de Otero Pedrayo coma todos os seus estudos está escrita cunha linguaxe moi literaria, que acada a preciosidade estilística en fragmentos coma este: “Por iso góstase millor dos engados do val do río do Porto, veiga lenturenta de millos e herbás, cas casas de Baio, cinguida de pomareiras dispostas en escada pra seren ben asoelladas…”, sempre inconfundible e sorprendente a prosa de Otero Pedrayo, nada a ver coa descrición moito máis científica e fría de Río Barja e Rodríguez Lestegás que pecha o capítulo.
«Un río de nome incerto: Vir fluvius, río da Ponte, río do Porto ou río Grande?» é unha deliciosa epígrafe que percorre as fontes históricas para rastrexar o nome deste río, así nos mapas de Galiza dos séculos XVI, XVII e XVIII coñecemos nestas páxinas que figurou sen nome ou con outro errado. Interesante tamén é sabermos que no Catastro da Ensenada (1753) recibiu moitas outras denominacións que viñan a coincidir cos nomes locais das diferentes parroquias e conclúen sinalando que a denominación “río del Puerto” sería localista e limitada ao derradeito tramo ao tempo de se extrañaren porque non recibise nome nalgunhas parroquias onde ten longo percorrido como Gándara, Baio ou Bamiro.
Documéntanse testemuños históricos de todas as denominacións, desde o Vir fluvius romano até chegarmos á que foi máis común na segunda metade do século XX: o río Grande, que se data por vez primeira nos planos oficiais de Obras Públicas de 1950.
A terceira epígrafe «O río na literatura» é para nós unha pescuda relevante malia constatar a escasa atención que recibiu de poetas e narradores. O filólogo Xosé Mª Rei Lema colaborou neste capítulo rescatando un poema de Xosé Collazo, emigrante de Baio a Buenos Aires en 1912, que publicou en 1943 en Alborada e en 1953 en La Unión de Teo y Vedra, revistas da diáspora. E outro do poeta contemporáneo Manuel Rivas, inserido no seu libro Costa da Morte Blues (1995).
A maiores sinálase a presenza do río na novela xuvenil Capitán Araña (1999) de Rafael Lema e en Costa do Solpor (2013) de Xosé Mª Lema. Botamos de menos que non se mencione ao colectivo de poesía de mozos e mozas costeiros «Blas Espín» que convocaron nos anos noventa un certame poético co nome de Vir fluvius, cuxas obras eran publicadas. E tamén que o río Grande aparece nomeado na obra narrativa Os comedores de patacas (2004) de Manuel Rivas.
Deseguida principian os tres capítulos descritivos e que funcionan como unha guía didáctica e que van percorrendo o río desde o seu nacemento até a súa comuñón co mar. Nestas páxinas abundan as fotografías realizadas polos propios autores do estudo que lle engaden atractivo á descrición do patrimonio histórico e natural que podemos atopar ás beiras.
Así, temos o «Curso alto: das fontes xalleiras e bergantiñás do seu nacemento á Ponte do Sisto (Gándara)». Non imos adiantar aquí, obviamente, todas as descubertas que nos ofrecen, tan só salientar que sitúan como primixenio o río Sisto, que recollería as escorrentías da serra do Bico de Meda, ou o río Budián. É unha zona onde se suceden pequenas fervenzas para salvar os diferentes desniveis desde os montes até os vales. Alén destes cadoiros e dos numerosos muíños (nas páxinas finais do libro hai unha relación de todos eles e do seu estado de conservación) os autores detéñense no castro do Bico da Cruz e a mámoa da Pedra da Lebre, sen esquecer a aldea das minas do volframio (Varilongo) que achegou tanta riqueza aos xalleiros, e que foi a patria pequena do escritor Xosé Baña Pose “Pepe de Xan Baña” de quen se fai unha síntese biobibliográfica.
No «Curso medio: da ponte de Sisto (Gándara) á do Albardeiro (Calo)», alén das súas pontes e muíños, teñen especial relevo as Torres de Boén ou de Surribado, con documentación histórica e con lendas de seu; o Castro de San Cremenzo, un interesante exemplo dos denominados “castros de chaira”, mais nun proceso de destrución que non permite recoñecer o seu perímetro defensivo. Porén, neste curso do río as xoias son o primeiro pazo galego, As Torres do Allo, e a veciña igrexa renacentista de San Pedro de Allo.
Tamén se deteñen nunha síntese histórico-literaria da vila de Baio, con mencións ás súas orixes, á súa toponimia, aos seus edificios singulares e aos seus escritores: Enrique Labarta Pose (1863-1925), Francisco Romero Lema (1903-1972) ou o físico Jorge Mira (1968), así como a tres eclesiásticos de sona: o compositor Manuel Martínez Pose (1858-1935), o arcebispo Maximino Romero Lema (1911-1996) e o bispo Uxío Romero Pose (1949-2007).
Neste capítulo tamén se ocupan con detalle do pouco coñecido campamento militar da Cacharosa e das razóns da súa existencia; do afluente máis longo, o río Zas ou de Lamas, característico por abeirar o castro de san Adrián do Castro e a paraxe onde se celebra a Festa da Carballeira, ben coñecida en todas as nacións célticas; a área natural de Pedra Vixía, onde tamén se atopa a anta de Pedra de Moura de Pedra Vixía; a histórica Feira de Baio, na Piroga (Bamiro), hoxe en decadencia mais que foi un nó nas relacións comerciais da comarca e que xa se describía no imprescindible Diccionario Geográfico (1847) de Madoz.
No esquecemento tamén están xa a Casa da Fábrica ou da Máquina, xeradora de electricidade, ou moitos dos noutrora cantareiros muíños de auga. Despois do río de Vilar, o segundo afluente máis longo, os autores do estudo achégannos ao senlleiro conxunto etnográfico dos batáns e muíños do Mosquetín, lembrando a loita para os declarar Ben de Interese Cultural e a súa posta en valor pola Delegación de Cultura da Deputación coruñesa que os converteu en lugar de visita obrigada.
As piscifactorías e as pequenas centrais hidroeléctricas testemuñan o caudal do río neste curso até chegarmos á ermida e a ponte de Santa Eirena ou Irena na denominación oficial, e axiña xa nos atopamos a percorrer o río de Cambeda ou de Vimianzo, que sería o terceiro afluente máis longo.
Despois de lembrar a recente recuperación da festa etnográfica da Muiñada imos bater con outro territorio espectacular e que ultimamente está a poñerse en valor, os penedos de Traba e Pasarela, que chamaran a atención do primeiro gran xeógrafo hispano, Guillermo Schulz, dos nosos Ramón Otero Pedrayo e Augusto Pérez Alberti ou de poetas como Pondal, Evaristo Martelo Paumán ou Manuel Rivas.
A última epígrafe «Curso baixo: da ponte de Albardeiro á desembocadura na ría de Camariñas» revela un curso moi accidentado pola proximidade dos montes da serra de Pena Forcada e por terreo granítico. Alén das numerosas pontes e pontellas e dos moitos muíños, como os de Albardeiro, salientan a ermida de Castrobuxán (Calo) e os antigos “poxados”, pasos para atravesar o río, ao tempo que recollen a historia da familia fidalga dos Carantoña, da que se comentan os seus brasóns.
Novos aproveitamentos hidroeléctricos, áreas recreativas, coutos de pesca, acompañan o río até albiscarmos o castro do Croado, nas Barrosas, aínda en Vimianzo, e dísenos que “desde o seu cume gózase da mellor panorámica sobre a vila porteña e o último tramo do río do Porto”.
Estamos chegando xa a terras de Camariñas e aquí aprovéitase para realizar unha chamada conservacionista perante as ameazas que sofren a flora e a fauna autóctonas das beiras do río, coa chegada de especies invasoras como o eucalipto e as acacias e lembrando a desaparición de pescarías emblemáticas coma o reo, o mexillón ou a angula, que deran lugar á existencia dun lugar denominado A Pesqueira, onde se pescaba salmón de xeito artesanal.
A obra remata coa descrición detallada da Ponte do Porto e de Cereixo, dous lugares con moita historia detrás e cuxos pequenos portos ribeiráns tiveron moita actividade, prosperidade económica que en palabras do historiador Luís Lamela foi fracturada co golpe de estado de 1936 e a dura represión, xa que varios sindicalistas foron fusilados.
A igrexa de Santiago e as Torres de Cereixo, co seu muíño da Arcea, o único de mareas da Costa da Morte, conforman un espazo singular que tamén é descrito antes de chegarmos á desembocadura entre as parroquias de Leis (Muxía) e Xaviña (Camariñas), coa súa igrexa se Santa María e non moi lonxe o pazo dos Mouzo de Tasaraño.
A viaxe remata e as descubertas foron moitas, xunto a espazos máis coñecidos e citados en calquera guía da Costa da Morte apareceron aos nosos ollos ducias de lugares case descoñecidos que este estudo axuda a divulgar, primeiro entre nós, os habitantes e namorados da Costa que temos a obriga de os conservar para as xeracións futuras, e logo para as persoas que teñan interese no patrimonio cultural, histórico e natural.
Non é pouco o que aquí se nos mostra e sempre con amenidade. E non abonda unha xornada ou dúas para este percorrido, pois son moitas as propostas para o coñecemento e para o lecer. Benvida sexa esta obra que descende agarimosa polo río do Porto, o río grande da Terra de Soneira.
Queres coñecer os primeiros apelidos do Concello de Vimianzo?
Ana Isabel Boullón Agrelo (editora do libro e coautora do Dicionario dos Apelidos
Galegos)
Xosé Mª Lema: “Os apelidos de Berdoias no séc. XVII”
Rosario Álvarez Blanco (presidenta do Consello da Cultura Galega)
Manuel Antelo Pazos (alcalde de Vimianzo)
Casa da Cultura de Vimianzo
Organiza: Seminario de Estudos da Costa da Morte
Colabora: Concello de Vimianzo
Reúnense aquí contribucións sobre a elaboración de dicionarios antroponímicos, tanto desde unha perspectiva románica como en distintos ámbitos xeográficos (Italia, Reino Unido e Irlanda, Estados Unidos, Galicia), así como a conexión entre a antroponimia e o léxico común (a deonomástica) e sobre aspectos específicos do estudo da antroponimia galega (problemas etimolóxicos, sobre a transmisión dos apelidos e o estudo histórico dunha área concreta). Tamén se realiza por primeira vez unha aproximación ao valor simbólico dos apelidos en Galicia.
Quérese, en definitiva, con este volume, contribuír ao tratamento lexicográfico dos apelidos e afondar no coñecemento deles no noso territorio.
Rematamos novembro con divulgación
Este sábado 24 de novembro, catro membros da xunta directiva do Semescom temos actividades en forma de conferencia.
Evaristo Domínguez Rial participará no ciclo de conferencias “Monografías do Allo”. Será ás 16h30 con “150 anos de educación en Zas. O caso particular da escola do Allo”. De seguido comezará a conferencia de Antonio Presedo “A vida cotiá nos pazos da fidalguía galega no século XVIII”.
Manuel Vilar e Xosé María Lema estarán en Lugo no X Congreso Galego de Cruceiros, con estas comunicacións: “Dúas cruces, dúas historias ou a reactualización da memoria” (M. Vilar) e “O novo cruceiro parroquial do Allo (Zas): unha nova Trindade como motivo iconográfico” (X.Mª Lema). Desenvolverase no Centro de Artesanía e Deseño da cidade de Lugo.
Finalmente, Xan Fernández Carrera estará falando das actividades do Seminario de Estudos Comarcais da Costa da Morte nunha xornada organizada por Afiprodel.
“Los alcaldes descubren que invertir en patrimonio es también fuente de riqueza”
O 29 de xullo de 2018 publicouse en La Voz de Galicia na súa edición local de Carballo un extenso artigo sobre o aproveitamento e protección do patrimonio comarcal. Nel faise referencia á intensa loita social na que esta asociación estivo moi implicada para que cousas hoxe normais puidesen ser postas en valor e outras que aínda continúan á espera da chegada do seu momento.
Reproducimos parte do artigo e incluímos link do mesmo: https://www.lavozdegalicia.es/noticia/carballo/2018/07/29/alcaldes-descubren-invertir-patrimonio-fuente-riqueza/0003_201807C29C1992.htm
Entre el ya célebre «as pedras non se comen» del entonces alcalde Alejandro Rodríguez, y que su mismo Concello, el de Vimianzo, decidiese invertir dinero en excavar un castro, comprar un dolmen y ahora dos fincas para ampliar acceso al Castillo, han pasado apenas 10 años. Pero en ese tiempo se ha producido -en parte, todavía queda camino por recorrer- un cambio de mentalidad, de visión política y económica que está llevando a varios gobiernos municipales de la zona a invertir en patrimonio. Lo hacen fundamentalmente al abrigo del éxito del Camino y de como esa proliferación de visitantes se está traduciendo en apertura de negocios turísticos, sobre todo alojamiento -ahora están de modo las viviendas de alquileres cortos- y en que esta actividad palíe la rampante pérdida de empleos en los sectores primarios.
El de Vimianzo es el caso más llamativo, porque cuenta con una estrategia clara al respecto, mucho patrimonio a conservar y también cierta disponibilidad económica, pero hay varios ejemplos más. Cabana compró en marzo por unos 40.000 euros la torre la Penela, en la que el grueso de lo que se conserva es del siglo XVII y que ahora quiere hacer visitable para los vecinos, más que nada porque está prácticamente en ruinas, pese a su declaración BIC que viene de 1994. Incluso sin salir de Bergantiños, el Concello de Ponteceso acaba de subastar por el edificio de la Fundación Torres Pujales y se lo ha quedado por 113.000 euros, y hay algunos casos más, incluso de patrimonio natural, como los de las carballeiras de Baio (Zas) y Berdeogas (Dumbría).
A todo ello hay que sumar rehabilitaciones, actividades de animación, recreaciones históricas, visitas guiadas,… En definitiva, se ha producido un cambio de dinámica en el que se entrevé que el patrimonio, la cultura en definitiva, es una parta importante para generar actividad económica a través del turismo y nadie quiere perder el tren.
Ahora bien, toda este corriente llega después de un puñado de entidades y particulares que llevan decenios predicando en el desierto y dándose de bruces con las puertas de la administración.
El que fuera concejal de Vimianzo, Moncho Gándara, y el presidente do Seminario de Estudos Comarcais Costa da Morte, Xosé María Lema, hacían ayer un somero repaso por esas batallas: Castillo de Vimianzo, Batáns do Mosquetín, Torres do Allo, Parque do Megalitismo, Penedos de Pasarela y Traba… Lema incluso cita nombres de directores de Patrimonio y técnicos destacados: Raquel Casal, Iago Seara, Ángel Sicar, Felipe Senén,… casi como si fueran familiares, por la cantidad de veces que tuvieron que lidiar con ellos, muchas veces sin éxito y otras con mayor fortuna. Por ejemplo, de Felipe Senén, considera que fue la «persoa salvadora» de los Batáns, uno de los casos que utiliza como ejemplo de «case 20 anos da nosa vida teimando», la suya y la de otras personas que cita como principales impulsores, «porque en Vimianzo había un momento asociativo bastante forte». Recuerda, por ejemplo, la limpieza reivindicativa del día de los Inocentes de 1991 impulsada por Gándara, pero sobre todo incide que desde que empezaron en pelear por los batanes en 1983 hasta que ahora están razonablemente bien gestionados por el Concello han pasado infinitos avatares. Lema incluso resalta un caso más sangrante, «o do Batanciño, que levou 19 anos», cuando se trata solo de una maqueta que la familia Ces, de antiguo batanero de Lousame cedió y que pasó todos esos años guardada en el Forno do Forte antes de llegar a su destino.
Las quejas fundamentales de esta gente que en su día peleó por lo que hoy quien más quien menos ve evidente, van hacia las administraciones, particularmente hacia alcaldes sin sensibilidad alguna al respecto o la Xunta que, por ejemplo, lleva desde el 2011 para articular un plan mínimo de valorización de los Penedos.
15 anos da Cadea Humana
Xa pasaron 15 anos, ben que o deberiamos lembrar. O 22 de xaneiro de 2003 42.000 alumnos e alumnas de E. Secundaria de toda Galicia (e do Bierzo!) -co correspondente permiso por escrito dos seus pais-, xunto co seu profesorado, formaron (formamos) unha CADEA HUMANA desde Laxe a Muxía ó longo de toda a costa (Traba, Camelle, Arou, Cabo Vilán, Camariñas…) para protestar pola mala xestión no do verquido do ‘Prestige’. Estivemos co noso alumnado do Antón Losada da Estrada entre Camelle e Arou. O lembrado debuxante e deseñador vimiancés Roberto Mouzo Lavandeira fixo o único mapa desta ruta senlleira, irrepetible, que publicaría no libro colectivo “A Terra de Soneira, no corazón da Costa da Morte” (Eds. Xerais, 2010, páx. 259). Manuel Rivas escribira daquela que este acontecemento merecería pasar ó Guinness: 40 km de mans xuvenís unidas en defensa do noso. 850 autobuses que deron chegado ó último cornecho desta costa. Nin un só incidente.
Se volvese acontecer agora, habería a mesma resposta dos galegos?
(Véxase tamén a espléndida foto de José Manuel Casal, fotógrafo de La Voz de Galicia, xubilado recentemente):
O novo ano dedicámolo ao río do Porto
O Seminario de Estudos da Costa da Morte presenta o seu habitual calendario de mesa de cada ano, esta vez dedicado ó Río do Porto, o gran colector das augas da Terra de Soneira.
Trátase dun río cunhas fermosas paisaxes en cada un dos seus tramos. Ademais de reivindicar o nome histórico do río, denominado así xa en mapas do séc. XVI, preséntanse doce fotos correspondentes ós diversos tramos do río: no curso alto, onde se chama río Rabiñoso, aparecen fotos das fervenzas e da pontella desta zona; do curso medio aparece o río ó seu paso pola Carballeira da Devesa de Baio, a ponte de Baio, O Mosquetín e a ponte de Torelo en Salto, a ponte de Pasarela en Calo; no curso baixo: o Pozo dos Corvos (Carantoña), a ponte da Ponte do Porto, o muíño de mareas e as Torres de Cereixo e a desembocadura na ría de Camariñas, foto que tamén ocupa a portada e que foi da autoría do falecido Roberto Mouzo.
Ademais de Mouzo, as fotos son da autoría de Evaristo Domínguez, Xan Fernández Carrera, Xosé Mª Lema e Manuel Rial, todos membros do Seminario.
Podes descargalo nesta ligazón.