Dous escultores fronteirizos do século XVIII de Sandrexo e Pazos
Hai uns días publicábase en La Voz un artigo sobre os problemas dos habitantes de dous lugares, Sandrexo e Pazos que, por estaren divididos entre os concellos de Zas e Vimianzo, estaban sometidos a distintos niveis de confinamento pola pandemia. Son casos curiosos das rexións fronteirizas: casualmente acababa de ver na RAI (Radiotelevisione Italiana) o caso extremo dunha vila lindeira entre as rexións da Toscana e da Emilia-Romagna, na que a liña divisoria pasaba polo medio e medio dunha igrexa, coas bancadas dos fieis dun lado confinadas e as do outro non; a saber onde se situaba o cura na misa…
Volvendo a Soneira, a súa partición xa vén de vello, da división parroquial, que aínda que é a máis acorde coa realidade galega, non impediu que unhas casas de Sandrexo pertenzan a Vilar e outras a Treos; e o mesmo en Pazos: unhas vivendas de Vilar e outras de Tines. Veu complicar a cousa a arbitraria división municipal de 1836, coa súa conseguinte burocracia, pois a primeira parroquia quedou para Zas e as outras dúas para Vimianzo.
Para orgullo da veciñanza destas aldeas estremeiras, é bo que se saiba que foron morada de dous artistas do século XVIII, dos que Evaristo Domínguez e mais eu falamos no libro Zas polo miúdo, pois deixaron importantes obras en parroquias deste concello. Os dous, profetas na súa terra, recibiron abundantes encargos das igrexas da redonda.
Nalgunha das casas do Pazos de Tines tivo o seu obradoiro, hai xa trescentos anos, Domingos Martínez, canteiro e escultor en pedra, que foi o autor das dúas fachadas-retablo máis sobranceiras do arciprestado de Soneira, as dúas de estilo barroco: a da igrexa de Traba (1716) e a do santuario do Briño (1721), en Borneiro; fixo tamén a imaxe en pedra de san Pedro da fachada de Vilar (1731) e sospeitamos que tamén esculpiu a escena do Descendemento do cruceiro do adro de Tines e os retablos pétreos laterais da igrexa de Brandoñas (1717), coas súas imaxes.
Nalgunha das casas da parte do Sandrexo de Treos tivo o seu obradoiro Francisco Castro Agudín, o mestre do que temos documentados maior número de retablos no arciprestado soneirán: catorce, dez en madeira e dous en pedra. Iniciouse dentro das directrices do barroco-rococó, pero adaptouse ás innovacións do neoclasicismo. Traballou de 1776 a 1820 nun reducido campo de acción, non superior ós dez quilómetros da redonda do seu obradoiro. Fixo retablos -e imaxes- nas igrexas de Tines (1776), Vilar (1779 e 1809), Treos (1781 e 1786), Salto (1795), Mira (1798) e Gándara (1799), todos de madeira; en pedra realizou o retablo da Virxe do Carme de Zas (1798) e tamén o da capela de san Xurxo das Torres de Romelle (Loroño).
Contemporáneo deste último artista foi o escultor Agustín Martínez Ribera, asentado en Baio, e deste si que sabemos onde tiña o seu taller: na actual casa de Outeda, veciña da do escritor Enrique Labarta. Sabémolo porque chegou oralmente ós nosos días o sobrenome de Casa do Escultor para ela e tamén porque nas súas dependencias os donos aínda conservaban hai anos restos de retablos. Infortunadamente carecemos de pistas deste tipo para saber onde poderían estar situadas as moradas e os obradoiros dos escultores de Pazos e de Sandrexo do século. XVIII.
Retablo de Domingos Martínez /Foto:XML/
O merecido valor da obra escultórica do santuario do Briño
Hai días o Concello de Cabana publicaba de maneira virtual (dado o estado de alarma) a monografia O santuario do Briño. Paraíso de arte e natureza en Cabana de Bergantiños, do profesor Juan Félix Neira Pérez, un dos investigadores das nosas comarcas «fisterrás» de máis alto creto. Divide a obra en dez grandes apartados, nos que analiza a relixiosidade popular ou as escuras orixes e os datos históricos do santuario; o seu patrimonio artístico; a economía das confrarías ou o patrimonio inmaterial.
Céntrome no que me atinxe máis directamente deste coñecido santuario de Borneiro, o apartado 6, o artístico, interesado polas novidades que se produciran desde o estudo que realicei para a miña tese de doutoramento (1991). Neira segue en boa parte o que eu publicara no tomo III do libro A arte relixiosa na Terra de Soneira (1993), citando a fonte en todo momento, e ben que se agradece, pois aínda segue habendo costumes espurios. Coincido con el en valorar non só a arquitectura interior e exterior da ermida (con lembranzas góticas tardías), senón tamén a súa escultura en pedra, particularmente as seis esculturas pétreas da fachada-retablo -unha das tres do arciprestado de Soneira (as outras, as das igrexas do Allo e Traba)- e os relevos dos catro evanxelistas nas pendentes da cúpula da capela maior (únicos en toda a comarca). Cando a finais dos anos oitenta do pasado século quen subscribe visitara esta ermida e fotografara as imaxes para o seu estudo, confeso que en xeral me pareceran rudas, de talla moi esencial, propia da gubia dun canteiro rural pouco habelencioso na arte escultórica, coa dificultade engadida da dureza do noso granito. Parecía fuxirse de complicacións técnicas, pois prevalecían as liñas esquemáticas sen virtuosismos, sobre todo nas da portada (que, ademais, ó estaren recubertas de liques parecían máis ampulosas e opacas), razóns polas que, ante a ausencia nos libros parroquiais de datos documentais, aventurei para elas unha datación que agora considero esaxeradamente antiga, arredor do séc. XVI; iso si, con moitas interrogantes, como ben sinala Neira.
Pero, afortunadamente, houbo novidades, e ese dato documental que eu botara en falta apareceu da maneira tímida a raíz das reformas dos anos noventa nunha inscrición do lateral sur do arco triunfal do presbiterio: «El Maestro dest[a] obra es Domingos Martines vº [vecino] de Tines», como recolle Neira na súa monografía. Deste mestre canteiro (veciño da parte de Tines do lugar de Pazos) sabiamos que fixera «el cuerpo de la capilla» entre 1721 e 1733. A dúbida agora está en determinar se foi el tamén o autor das seis esculturas da fachada ou non, pois iso non se especifica na inscrición, que si nos deixa claro que obrou na nave («el cuerpo») e non na capela maior (co cal se exclúen da súa autoría os relevos dos evanxelistas desta parte).
Movemento
Das esculturas da fachada, unha vez que se lles limparon as capas de liques que as recubrían e que anos despois puidemos facer fotos de máis nitidez, teño unha visión moi distinta da de hai trinta anos, pois agora xa non me parecen tan ampulosas e herméticas: os seus rostros ovados amosan unha expresión serena e nas súas vestiduras, aínda que non con moita profundidade, prodúcense xogos de luces e sombras que dan impresión de movemento; as figuras parecen romper co espazo circundante…
Todo isto vainos aproximando ás características do barroco de finais do séc. XVII ou de principios do XVIII. Desbotando o meu xuízo anterior, é moi probable que lle poidamos atribuír a este canteiro de Tines, ademais da construción da fachada da ermida, a feitura das seis imaxes. A principal delas, a da patroa, a Virxe das Virtudes do nicho central, malia as dificultades técnicas da talla no granito, é unha figura cun aceptable grao de beleza: o seu rostro perfectamente ovado; certa elegancia no vestir cunha túnica e un manto de movidas pregas onduladas que deixan transparentar timidamente a anatomía; e, sobre todo, a dificultade técnica que supón a talla en pedra da pequena figura do neno Xesús que a Virxe sostén coas dúas mans á altura do colo. Non foi un canteiro calquera o autor de imaxes coma esta, desde logo (tampouco as outras desmerecen o labor). Haberá que pensar nun artista experimentado, e este por aquela época non pode ser outro que o tal Domingos, que xa probara a súa mestría na monumental fachada-retablo de Traba anos atrás (1716), con conxuntos escultóricos de extrema dificultade técnica coma a do Santiago ecuestre.
Canteiro soneirán
Parabéns a Neira por esta oportuna monografía e un agradecemento por forzarme a poñer ó día investigacións que medio quedaran no esquecemento. Cómpre unirmos forzas para seguir indagando na figura deste canteiro soneirán, do que Juan Félix ten datado para a súa tese en curso un retablo pétreo en Brantuas. Ben que me alegraría a confirmación da súa autoría na imaxinería pétrea no Briño, co que se revalorizaría aínda máis a ermida borneirán. No que a min me toca teño localizadas posibles obras del en Tines, Vilar e Brandoñas (os dous retablos laterais, tamén de pedra).
Coa publicación da monografía de Neira Pérez, é tempo de dar á escultura do templo o valor que merece (Foto:XMLema)
Rematamos novembro con divulgación
Este sábado 24 de novembro, catro membros da xunta directiva do Semescom temos actividades en forma de conferencia.
Evaristo Domínguez Rial participará no ciclo de conferencias “Monografías do Allo”. Será ás 16h30 con “150 anos de educación en Zas. O caso particular da escola do Allo”. De seguido comezará a conferencia de Antonio Presedo “A vida cotiá nos pazos da fidalguía galega no século XVIII”.
Manuel Vilar e Xosé María Lema estarán en Lugo no X Congreso Galego de Cruceiros, con estas comunicacións: “Dúas cruces, dúas historias ou a reactualización da memoria” (M. Vilar) e “O novo cruceiro parroquial do Allo (Zas): unha nova Trindade como motivo iconográfico” (X.Mª Lema). Desenvolverase no Centro de Artesanía e Deseño da cidade de Lugo.
Finalmente, Xan Fernández Carrera estará falando das actividades do Seminario de Estudos Comarcais da Costa da Morte nunha xornada organizada por Afiprodel.