• info@semescom.gal

Tag Archives: Juan Félix Neira Pérez

brandomil

Mandas Testamentarias do Crego Fernando Martiz (Séc. XII)

Ano 1166 (10 de marzo)

«Testamentum Fernandi Martini, clericus, de parte sua ecclesiarum 

Ego Fernandus Martini, in infirmitate mea positus, ordinaui qualiter res mee disponantur. Primo iubeo corpus meum duci ad monasterium Sancti Iusti et mando ibi mecum duos seruiciales, unum in Podenci et alium in Uimianço, bene munitos omni re, et meam partem duarum ecclesiarum de Sancto Petro de Brandimir et de Sancto Felice de Eirum, et tres equas et unum equum et tres uaccas, et de hoc paccare magistrum anime mee et huic ecclesia in qua moror, et cetera. Hec mandatio sit facta per manus monachorum Sancti Iusti et magistri mei Iohannis Petri de Arborensis ecclesie; et quicumque uoluerit rumpere reddat D solidos monasterio Sancti Iusti uel uoci mee. Qui presentes fuerunt: Petrus, ts. Pelagius,ts. Petrus, ts.

Era Ia CCa IIIIa et quodum sexto idus martii.

Ego Fernandus Martini in hac mandatione manus meas roboro et confirmo.

Ego suprior Sancti Iusti, conf. Petrus Oduari, conf. Magister meus, conf. Petrus Brandonias, conf. Johannes Didaci, conf.

Johannes qui notuit et conf.»

Testamento de Fernando Martiz, clérigo, relativo á súa parte das igrexas

Tradución de Juan Félix Neira Pérez (1)

Eu, Fernando Martiz, no meu estado de enfermidade, ordenei de que modo se dispoñan as miñas cousas. En primeiro lugar, mando que o meu corpo sexa conducido ao mosteiro de San Xusto e mando alí comigo a dous servidores, un de Pudenza e outro de Vimianzo, ben provistos de toda cousa, e a miña parte das dúas igrexas de San Pedro de Brandomil e de San Fins de Eirón, e tres eguas e un cabalo e tres vacas, e a partir disto pagar ao mestre da miña alma e a esta igrexa na que moro, etcétera. Este mandato sexa feito por medio dos monxes de San Xusto e do meu mestre Xoán Pérez da igrexa de Alborés; e quen quixera rompelo, entregue 500 sólidos (2) ao mosteiro de San Xusto ou á miña voz. Estes estiveron presentes: Pedro, testemuña; Paio, testemuña; Pedro, testemuña.

Era Mª CCª IIIIª e sexto día dos idus de marzo (3).

Eu, Fernando Martiz, rubrico e confirmo coas miñas mans este mandato.

Eu, superior de San Xusto, confirmo. Pedro ‘(fillo de) Odoario’, confirma. O meu mestre, confirma. Pedro Brandoñas, confirma. Xoán Díaz, confirma.

COMENTARIO Ó CONTIDO

Xosé Mª Lema

O 10 de marzo de 1166, o crego Fernando Martiz, sen dúbida párroco de San Pedro de Brandomil naqueles momentos, véndose enfermo, fai testamento para dispoñer onde debe ser enterrado o seu corpo e deixa bens para que se poidan cumprir tales disposicións. Como se aclara no encabezado, esta é só a parte do testamento relativa ó que lles deixa ás igrexas como legado (omítense as partes que lles deixa a outros herdeiros)..

Chama a atención que queira ser enterrado no mosteiro de San Xusto (de Toxos Outos), no actual concello de Lousame, situado a unha respectable distancia de Brandomil, a uns 20-25 km en liña recta. O eclesiástico debía ser de familia con posibles, pois o traslado do féretro (é de supoñer que nun carro) polos camiños e corredoiras da época aínda tiña que resultar custosa. Por outra parte, tampouco resultaba barata unha sepultura no camposanto dun mosteiro, e o de Toxos Outos era o máis importante da zona entre os vales do Tambre e do Xallas, con terras aforadas na terras da Maía, Noia, Xallas, Soneira e Bergantiños, como se aprecia no chamado Tombo de Toxos Outos (4).

A demostración de que era un eclesiástico de familia importante queda patente nos dous servidores que quere que acompañen o seu féretro, un de Pudenza (Brandomil) e outro de Vimianzo, “ben provistos de toda cousa”; conta tamén cun rico patrimonio de tres eguas, un cabalo e tres vacas para facer doazóns á igrexa de Brandomil -de onde era párroco, como dixemos- e á de San Fins de Eirón (onde seguramente nacera). Son sufraxios para que se digan misas pola salvación da súa alma, como era de esperar, que era a máxima preocupación cando se vía a morte preto.

COMENTARIO Á ONOMÁSTICA

O principal personaxe é o crego Fernando Martiz, o testamenteiro, que nos serve de exemplo para explicar a formación dos apelidos patronímicos na Idade Media.

Non se formaban coma agora engadindo o apelido paterno (ou o materno nalgúns casos), senón a partir do nome de pía do pai. Este documento está en latín aínda, pero cando empecen a redactarse no reino de Galicia no noso idioma, o galego (a partir do séc. XIII), o apelido formarase a partir do nome de pía do pai mais o sufixo -ez, que significaba e significa ‘fillo de’. Así será tamén en castelán e en portugués.

Deste xeito, neste documento en latín, a tradución ó pé da letra de Fernandus Martini sería “Fernando fillo de Martiño” e de Iohannis Petris “Xoán fillo de Pedro”, pero xa aplicamos a norma e facemos a substitución polo apelido que xa seguramente estaba en boca da xente, que xa non falaba latín senón o galego por aquela altura (do máis alto conde ó máis humilde labrego).

Deste xeito, transcribimos o apelido do cura como Martiz (derivado do nome propio galego Martiño ou Martín + –ez), e non Martínez, que é produto dunha castelanización moi posterior (polo menos do séc. XVII); e Iohannis Petris sería chamado Xoán Pérez e Iohannes Didaci Xoán Díaz.

Un caso especial é apelido dun dos confirmantes, Petrus Oduari: literalmente ‘Pedro (fillo) de Odoario’. Este nome, Odoarius, figura como nome propio en máis de trinta atestacións do Tombo de Toxos Outos (http://gmh.consellodacultura.gal/nc/buscador/resultados/metadato/2/), polo cal estaba claro que era un nome común na época, pero non formou apelido rematado en -ez que chegase ós nosos días.

Entre os confirmantes tamén se rexistra un con apelido de orixe toponímica: Petrus Brandonias ‘Pedro (de) Brandoñas’. Entre as testemuñas aparece, sen apelido, un Pelagius, que sería chamado Paio entre a veciñanza, nome moi común na Idade Media galega, pois san Paio fora un santo galego moi popular, neno de dez anos, decapitado na Córdoba musulmá no séc. X.

COMENTARIO Á TOPONIMIA

O monasterium Sancti Iusti é, sen dúbida, como xa adiantamos, o mosteiro da San Xusto de Toxos Outos (dáse por sobreentendido o topónimo, pois non había na redonda outro así chamado). Ademais de Uimianço ‘Vimianzo’ -con –ç– (cedilla), respondendo a como se pronunciaba- aparece tamén a forma latina medieval Brandimir (Brandomil), que se repite noutros documentos en latín dos séculos XII e XIII; tamén aparece noutros documentos destas centurias a forma latinizada Brandonias ‘Brandoñas’; Podenci é Pudenza (< latín *(VILLA) POTENTII, que ten a súa orixe no cognome latino POTENTIUS, que denota fortaleza); Sancto Felice de Eirum é San Fins de Eirón, parroquia que mantén aínda hoxe o haxiotopónimo de San Fins para o nome do lugar; e a Arboriensis ecclesie é, loxicamente, a igrexa de Alborés.


(1) Juan Félix Neira Pérez, ademais de escritor e historiador da arte, é profesor de Filoloxía Clásica no IES Eduardo Pondal de Ponteceso. Agradecémoslle a súa colaboración.

(2) Un sólido era unha antiga moeda romana que valía 25 denarios de ouro.

(3) Na data da era en números romanos do texto en latín faltaba a letra inicial M (‘mil’). Unha vez incorporada, aclaramos que MCCIIII (1204) correspóndese co ano 1166 co calendario da era cristiá. A era hispánica é o cómputo de anos que parte do ano 38 a.C. Usouna por vez primeira o historiador galaico-romano Hidacio de Chaves no ano 468, e instituíuse como cronoloxía oficial do reino visigodo de Toledo no ano 516; os reinos cristiáns peninsulares fórona abandonando nos séculos XIV e XV (Nota do tradutor).

(4) O Tombo de Toxos Outos é unha compilación documental realizada polos monxes do mosteiro de San Xusto de Toxos Outos (actual concello de Lousame) no séc. XIII, relacionada coas súas posesións (https://gl.wikipedia.org/wiki/Tombo_de_Toxos_Outos).

Unha liorta cos veciños inmortalizada nunha novela (Foto: XMLema)

Grandes escultores borneiráns encheron de arte igrexas soneirás

Na súa monografía O Santuario do Briño, no apartado da obra en madeira, Juan Félix Neira fala en primeiro lugar do retablo maior, que eu datara a finais do século. XVIII, de autor anónimo. Hoxe teño a certeza de que este foi Juan Martínez Ribera, pois a súa traza é idéntica á do retablo maior da igrexa de Bamiro, realizado por este escultor en 1799. As dúas obras responden ó estilo neoclásico. Martínez Ribera traballou antes no Briño que en Bamiro, pois a imaxe en madeira da Virxe das Virtudes deste retablo é obra súa do ano 1791. Residía en Portomouro (Val do Dubra), pero era fillo e neto de escultores borneiráns.

Oriundos de Borneiro

O seu avó, Juan Antonio Martínez, rexentara en Borneiro un obradoiro moi activo de 1710 a 1749. Debía ser moi mañoso, pois tanto facía retablos como imaxes ?en madeira e en pedra- como atendía encargos como mestre de obras (a fachada da igrexa de Lamas é obra súa). Cónstanos que fixo os retablos maiores das igrexas de Laxe (1723), Sarces (1727) e Baio (1734), e tamén traballou para as de Serantes (1731) e Borneiro (1742).

Con el aprendeu o seu fillo Ignacio, e xuntos tiveron unha liorta cos seus conveciños borneiráns en 1744, pois estes rexeitáronlles unha imaxe da Virxe por ser «una imagen indigna de representar en un altar con señales del Carmen, y por no querer hacer otra mas decentemente formada», e negáronse a pagarlles o axustado. Esta anécdota chamou a atención de Juan Félix (p. 59) e tamén a min, pois introducina na novela Costa do Solpor, no capítulo 49, no que xoga un papel importante o escultor Ignacio ó argallar unha arteira estratexia para salvar os protagonistas da persecución duns piratas.

Ó remate do lance hai unha evocación do acontecido anos atrás en Borneiro pola lea da imaxe rexeitada, en forma de copla festiva entroideira que empezaba así: «A santiña de Borneiro / quer marchar / pra terra allea/ desde que Xan o Santeiro / lle fixo de pau de abeneiro / aquela cariña tan fea» (cap. 50).

As “grandes obras” do séc. XX

Ignacio Martínez mudouse antes de 1750 de Borneiro a Troitosende (Val de Barcala), de onde era a súa muller Vicenta Ribera. O chamado «escultor de Troitosende» vai seguir traballando para as parroquias soneirás ata 1788: fixo retablos e imaxes en Tines (1751), Soesto (1756), Lamas (1773), Baio, etc.

Dous dos seus sete fillos seguiron co seu oficio: o citado Juan, o máis vello, instalouse en Portomouro contra 1790; e o máis novo, Agustín, en Baio nesa mesma época (a casa que habitou, situada no Carballos da Botica -onde tamén está a do escritor Labarta-, aínda hoxe conserva o nome de Casa do Escultor).

En suma: tres xeracións de escultores de orixe borneirán que forneceron as igrexas da comarca durante todo o séc. XVIII e o primeiro terzo do XIX. Alégrame coincidir con Neira na valoración dos artistas rurais. Parte importante da monografía de Neira é a dedicada á progresión da Confraría da Virxe do Carme, creada en 1749. Debulla con diáfano didactismo o seu funcionamento, cun mordomo encargado de levar as contas (o do ano 1750, Venancio de Lema, foi antepasado meu).

Novos datos

Cobran moita importancia para completar o estudo do santuario os novos datos que o autor nos achega, maiormente os das grandes obras da primeira e da derradeira década do século XX: a compra da nova imaxe do Carme (1902); a construción do oratorio exterior (1906); a construción da fonte; o traslado e pintura do cruceiro; a compra de terreos lindeiros e a construción do valado protector do recinto; a plantación de árbores nobres… En todas estas obras salienta o exemplar traballo comunitario e desinteresado da veciñanza.

En resumo: unha monografía que contribuirá a poñer en valor o noso patrimonio artístico rural e a que cando volvamos visitar O Briño o contemplemos doutro xeito: a súa arquitectura, as esculturas e incluso o simpático cataventos metálico do galo fuxitivo do raposo.

Así mesmo, tamén nos serve para valorar o seu rico patrimonio inmaterial que se recolle na parte final e para recapacitar no que significou este lugar para a veciñanza local e comarcá das incontables xeracións que acudiron á súa festa do 18 de xullo, día tamén de santa Mariña, disque santa galega (da que, así mesmo, hai unha imaxe na igrexa parroquial).

Unha liorta cos veciños inmortalizada nunha novela (Foto: XMLema)

Unha liorta cos veciños inmortalizada nunha novela (Foto: XMLema)

Coa publicación da monografía de Neira Pérez, é tempo de dar á escultura do templo o valor que merece (Foto:XMLema)

O merecido valor da obra escultórica do santuario do Briño

Hai días o Concello de Cabana publicaba de maneira virtual (dado o estado de alarma) a monografia O santuario do Briño. Paraíso de arte e natureza en Cabana de Bergantiños, do profesor Juan Félix Neira Pérez, un dos investigadores das nosas comarcas «fisterrás» de máis alto creto. Divide a obra en dez grandes apartados, nos que analiza a relixiosidade popular ou as escuras orixes e os datos históricos do santuario; o seu patrimonio artístico; a economía das confrarías ou o patrimonio inmaterial.

Céntrome no que me atinxe máis directamente deste coñecido santuario de Borneiro, o apartado 6, o artístico, interesado polas novidades que se produciran desde o estudo que realicei para a miña tese de doutoramento (1991). Neira segue en boa parte o que eu publicara no tomo III do libro A arte relixiosa na Terra de Soneira (1993), citando a fonte en todo momento, e ben que se agradece, pois aínda segue habendo costumes espurios. Coincido con el en valorar non só a arquitectura interior e exterior da ermida (con lembranzas góticas tardías), senón tamén a súa escultura en pedra, particularmente as seis esculturas pétreas da fachada-retablo -unha das tres do arciprestado de Soneira (as outras, as das igrexas do Allo e Traba)- e os relevos dos catro evanxelistas nas pendentes da cúpula da capela maior (únicos en toda a comarca). Cando a finais dos anos oitenta do pasado século quen subscribe visitara esta ermida e fotografara as imaxes para o seu estudo, confeso que en xeral me pareceran rudas, de talla moi esencial, propia da gubia dun canteiro rural pouco habelencioso na arte escultórica, coa dificultade engadida da dureza do noso granito. Parecía fuxirse de complicacións técnicas, pois prevalecían as liñas esquemáticas sen virtuosismos, sobre todo nas da portada (que, ademais, ó estaren recubertas de liques parecían máis ampulosas e opacas), razóns polas que, ante a ausencia nos libros parroquiais de datos documentais, aventurei para elas unha datación que agora considero esaxeradamente antiga, arredor do séc. XVI; iso si, con moitas interrogantes, como ben sinala Neira.

Pero, afortunadamente, houbo novidades, e ese dato documental que eu botara en falta apareceu da maneira tímida a raíz das reformas dos anos noventa nunha inscrición do lateral sur do arco triunfal do presbiterio: «El Maestro dest[a] obra es Domingos Martines vº [vecino] de Tines», como recolle Neira na súa monografía. Deste mestre canteiro (veciño da parte de Tines do lugar de Pazos) sabiamos que fixera «el cuerpo de la capilla» entre 1721 e 1733. A dúbida agora está en determinar se foi el tamén o autor das seis esculturas da fachada ou non, pois iso non se especifica na inscrición, que si nos deixa claro que obrou na nave («el cuerpo») e non na capela maior (co cal se exclúen da súa autoría os relevos dos evanxelistas desta parte).

Movemento

Das esculturas da fachada, unha vez que se lles limparon as capas de liques que as recubrían e que anos despois puidemos facer fotos de máis nitidez, teño unha visión moi distinta da de hai trinta anos, pois agora xa non me parecen tan ampulosas e herméticas: os seus rostros ovados amosan unha expresión serena e nas súas vestiduras, aínda que non con moita profundidade, prodúcense xogos de luces e sombras que dan impresión de movemento; as figuras parecen romper co espazo circundante…

Todo isto vainos aproximando ás características do barroco de finais do séc. XVII ou de principios do XVIII. Desbotando o meu xuízo anterior, é moi probable que lle poidamos atribuír a este canteiro de Tines, ademais da construción da fachada da ermida, a feitura das seis imaxes. A principal delas, a da patroa, a Virxe das Virtudes do nicho central, malia as dificultades técnicas da talla no granito, é unha figura cun aceptable grao de beleza: o seu rostro perfectamente ovado; certa elegancia no vestir cunha túnica e un manto de movidas pregas onduladas que deixan transparentar timidamente a anatomía; e, sobre todo, a dificultade técnica que supón a talla en pedra da pequena figura do neno Xesús que a Virxe sostén coas dúas mans á altura do colo. Non foi un canteiro calquera o autor de imaxes coma esta, desde logo (tampouco as outras desmerecen o labor). Haberá que pensar nun artista experimentado, e este por aquela época non pode ser outro que o tal Domingos, que xa probara a súa mestría na monumental fachada-retablo de Traba anos atrás (1716), con conxuntos escultóricos de extrema dificultade técnica coma a do Santiago ecuestre.

Canteiro soneirán

Parabéns a Neira por esta oportuna monografía e un agradecemento por forzarme a poñer ó día investigacións que medio quedaran no esquecemento. Cómpre unirmos forzas para seguir indagando na figura deste canteiro soneirán, do que Juan Félix ten datado para a súa tese en curso un retablo pétreo en Brantuas. Ben que me alegraría a confirmación da súa autoría na imaxinería pétrea no Briño, co que se revalorizaría aínda máis a ermida borneirán. No que a min me toca teño localizadas posibles obras del en Tines, Vilar e Brandoñas (os dous retablos laterais, tamén de pedra).

Coa publicación da monografía de Neira Pérez, é tempo de dar á escultura do templo o valor que merece (Foto:XMLema)

Coa publicación da monografía de Neira Pérez, é tempo de dar á escultura do templo o valor que merece (Foto:XMLema)