Novos datos sobre o río do Porto
Por Xan Fernández Carrera
Vai para un ano da publicación do libro O río do Porto, o río grande da Terra de Soneira, un traballo elaborado por varios membros do Seminario de Estudos Comarcais da Costa da Morte (Semescom), que pretendía, como obxectivo primordial, dar a coñecer con miudeza este río soneirán, desde a súa presenza na documentación histórica e cartográfica, continuando pola descrición pormenorizada de toda a súa cunca hidrográfica, ata recoller a abondosa riqueza patrimonial que se foi creando nas súas marxes ao longo dos anos.
Os diferentes nomes que tivo este río no decorrer dos tempos, foi un dos apartados que se estudou con máis profundidade, desde a súa denominación máis antiga de Vir Fluvius, que aparece no mapa Gallaecia Ptolemaei, do libro España Sagrada (1763), do padre Flórez, e que José Cornide no seu Mapa corográfico de la antigua Galicia (1790) o identifica co río soneirán, pasando por outras designacións como «río de la Puente», «río de la Puente del Puerto», «río del Puerto», río de Baio, río Grande ou río do Porto. Capítulo elaborado con rigor documental por Xosé Mª Lema, un dos autores deste traballo. Nel móstranse abundantes referencias a textos históricos e a mapas antigos nos que se amosan as diferentes denominacións que recibiu en distintas épocas.
Desde os anos sesenta do pasado século aparece escrito baixo a designación de río Grande, denominación recente sen ningunha base histórica, recollida nos primeiros folletos informativos sobre os coutos de pesca de Baio e Ponte do Porte, e que logo pasará aos mapas, primeiro aos do exército e despois aos do Instituto Xeográfico Nacional.
A continuación vímolo representado nos rótulos situados nas pontes das estradas que atravesan a súa canle. Xeógrafos e estudosos da historia local tamén por estas datas denomínano así nas súas publicacións.
Unha das nosas intencionalidades era recuperar o nome tradicional desta arteria fluvial, que substituíse ao de río Grande, xa que esta denominación adoita atribuírselle a todos aqueles ríos de maior longura, con respecto a outros de tamaño máis reducido, como poden ser os seus propios afluentes.
As máis frecuentes
Tralo estudo da presenza do seu nome en documentos e mapas históricos, comprobamos que as dúas denominacións máis frecuentes deste noso río ao longo do tempo eran «río de la Puente», que se mostra por primeira vez no mapa de Tomás López (1784), e «río del Puerto», reproducido no mapa do cartógrafo galego Domingo Fontán, elaborado entre 1817 e 1834 e publicado en París en 1845. Con este mesmo apelativo, pero en galego, reflícteo o xeógrafo Ramón Otero Pedrayo, nun artigo seu publicado no xornal A Nosa Terra en 1925.
Para a miña sorpresa, consultando hai poucos días o libro do ilustrado José Cornide, Descrición circunstanciada de la costa de Galicia, y raya por donde confina con el inmediato reino de Portugal (1764), en edición do profesor X. L. Axeitos, ao describir a costa de Camariñas, atopei esta información: «En el centro de esta bahía desemboca un río llamado do Porto, este nace más arriba de Vimianzo, baña toda la tierra de Soneira, pasa por el puente de Porto y desagua en esta bahía».
Este libro de Cornide era ben coñecido por nós, xa que o utilizaramos para outras publicacións anteriores, pero por despiste, non o consultamos para este traballo, e dáse a circunstancia que contiña unha información de gran interese para dilucidar a auténtica denominación deste río.
Nada menos que neste parágrafo aparece escrito o que nós consideramos o seu verdadeiro nome, río do Porto, así en galego, 160 anos antes de que o publicase Otero Pedrayo no xornal A Nosa Terra. E non referido só a súa desembocadura, como sucedeu nun principio co de Lézaro, para o Xallas ou Vau Çerveyro, no caso do río Castro, senón cunha intencionalidade xeral para todo o seu curso, como se pode comprobar no contido do texto.
A información que recolle Cornide consolida aínda moito máis as razóns que nós defendiamos para o cambio de nome de río Grande a río do Porto. Poucos ríos do tamaño coma ao que nos estamos a referir, dispoñían dun nome xenérico desde hai máis de 250 anos, e ademais no noso idioma, aínda que máis tarde fose traducido ao castelán ou cambiado como «río del Puente», e finalmente, en tempos do franquismo se substituíse polo de río Grande.
Por iso sería desexable que tanto os concellos que constitúen a Terra de Soneira, como os diferentes organismos da Xunta de Galicia, utilizasen na súa linguaxe oficial a denominación de río do Porto, a mesma que debería constar na cartografía do Instituto Xeográfico Nacional.
Para incrementar o coñecemento do río soneirán e espertar unha maior sensibilidade de cara a súa conservación, propuxémonos tamén a programación de rutas por diferentes tramos do seu curso. No pasado outono o Semescom organizou unha primeira polo curso medio, guiada por Xosé Mª Lema, coa participación dun nutrido número de asistentes.
Para este próximo sábado 7 de marzo temos programada unha segunda para percorrer o curso alto, un dos tramos de maior beleza, sobre todo nos espazos das fervenzas do Rabiñoso, Parga e Budián. Esta andaina será guiada por outro dos autores do libro, Evaristo Domínguez Rial, excelente coñecedor desta parte do río.
Un novo libro sobre o río grande da Terra de Soneira
A semana próxima (25-28 de febreiro 2019) estará na rúa o libro O río do Porto, o río grande da Terra de Soneira, editado polo Seminario de Estudos da Costa da Morte e co-patrocinado polos concellos de Camariñas, Vimianzo e Zas. Os seus autores, catro soneiráns: Evaristo Domínguez, Xan Fernández, Moncho Gándara e Xosé Mª Lema botaron máis de ano e medio no estudo deste río que nace por detrás do Bico de Meda en terras bergantiñás e xalleiras, pero que axiña se fai soneirán por completo, xunto con toda a súa cunca de afluentes, pois percorre de leste a oeste as terras dos concellos de Zas, Vimianzo e Camarñas, onde desemboca conformando a súa ría.
O libro conta con 140 páxinas, 151 fotos a cor, 13 gráficos e debuxos, 15 mapas e 3 cadros estatísticos. Na contratapas van dous grandes mapas (“A Rede Fluvial do río do Porto” e “Os seus principais aproveitamentos”, da autoría de Rubén Rial. A maior parte das fotos son dos autores, aínda que hai outras cedidas por outras perssoas (Ana García de “La Voz de Galicia”, Tania Carreira, Manuel Rial e Víctor Santos, entre outros). O libro leva a seguinte dedicatoria: “En memoria de Roberto Mouzo Lavandeira, a quen tanto lle seguimos debendo” (a maior parte dos debuxos, planos e unha parte importante das fotos son da súa autoría).
O libro estrutúrase do seguinte xeito: unha introdución; unha investigación sobre os distintos nomes que ó longo da historia tivo o río (desde o Vir fluvius “de los romanos” das crónicas antigas ó río Grande dos anos sesenta do séc. XX, pasando polos nomes de río da Ponte e río do Porto, que viña sendo o máis aceptado.
Despois un breve apartado do río na literatura, pásase a unha descrición polo miíudo do curso alto, do medio e do baixo, convidando a facer rutas de sendeirismo nas que se sinalan os lugares máis interesantes para visitar.
O novo ano dedicámolo ao río do Porto
O Seminario de Estudos da Costa da Morte presenta o seu habitual calendario de mesa de cada ano, esta vez dedicado ó Río do Porto, o gran colector das augas da Terra de Soneira.
Trátase dun río cunhas fermosas paisaxes en cada un dos seus tramos. Ademais de reivindicar o nome histórico do río, denominado así xa en mapas do séc. XVI, preséntanse doce fotos correspondentes ós diversos tramos do río: no curso alto, onde se chama río Rabiñoso, aparecen fotos das fervenzas e da pontella desta zona; do curso medio aparece o río ó seu paso pola Carballeira da Devesa de Baio, a ponte de Baio, O Mosquetín e a ponte de Torelo en Salto, a ponte de Pasarela en Calo; no curso baixo: o Pozo dos Corvos (Carantoña), a ponte da Ponte do Porto, o muíño de mareas e as Torres de Cereixo e a desembocadura na ría de Camariñas, foto que tamén ocupa a portada e que foi da autoría do falecido Roberto Mouzo.
Ademais de Mouzo, as fotos son da autoría de Evaristo Domínguez, Xan Fernández Carrera, Xosé Mª Lema e Manuel Rial, todos membros do Seminario.
Podes descargalo nesta ligazón.
Case dúas décadas do recoñecemento oficial da Terra de Soneira no Mapa Comarcal de Galicia (I)
Mapa da Terra de Soneira, cos seus tres concellos, parroquias e lugares (R.Mouzo en ‘A Terra de Soneira, no corazón da Costa da Morte’, 2010)
O 20-10-96 o Gabinete de Planificación e Desenvolvemento Territorial da Xunta de Galicia, presidido por Andrés Precedo Ledo (catedrático de Xeografía da USC), presentara a súa proposta de Mapa Comarcal de Galicia, e nela ignorábase a Terra de Soneira, incluíndo o seu territorio, sen máis, na polo Gabinete denominada Comarca de Fisterra (co cal, unicamente se facía coincidir co Partido Xudicial de Corcubión, creado en 1833).
Deseño de Roberto Mouzo para reivindicar o recoñecemento oficial da Terra de Soneira (1997)
Mobilización popular inusual
Isto motivou unha mobilización popular inusual a favor do recoñecemento oficial da comarca. Por unanimidade, os plenos municipais dos concellos de Camariñas (alcalde Bautista Santos), de Vimianzo (Alejandro Rodríguez) e de Zas (Ernesto Rieiro) presentarían na Consellería de Presidencia da Xunta de Galicia alegacións a prol do recoñecemento oficial desta terra (sinónimo de comarca), acompañadas dun longo Informe histórico de quince folios e doutro xeográfico, elaborados por quen subscribe (o primeiro) e por Evaristo Dominguez (o segundo); os vimianceses Roberto Mouzo e Andrés Pose achegarían estudos cartográficos. Xunto cos concellos tamén presentaran alegacións unha vintena de asociacións culturais e veciñais e varios veciños a título individual.
O mural de Roberto Mouzo da Praza do Concello de Vimianzo (A Terra de Soneira, no corazón…
O finado Roberto Mouzo tamén fora autor dun gran mural pintado na parede dun edificio lindeiro coa Praza do Concello de Vimianzo, coa lenda “Terra de Soneira, terra milenaria” sobre as siluetas de tres significados monumentos soneiráns: o castelo de Vimianzo, a ponte de Brandomil e o faro do cabo Vilán. Estaría ben que se repintase este mural para o ano que vén, cando se cumpran os vinte anos. Para o 2017 tamén sería bo que os concellos de Vimianzo e Zas colocasen nas estradas de entrada á comarca (na C-552, na C-404 e na C-441) uns grandes letreiros dándolle a benvida ó viaxeiro á Terra de Soneira.
Quen subscribe, afeito como estaba a que a Administración autonómica fixese oídos xordos ás reivindicacións desta nosa marxinada zona, o certo é que non pensei que nos fixesen caso. Deste xeito, cando o 20 de febreiro de 1997 a prensa deu a noticia de que o Gabinete de Planificación aceptara as nosas alegacións, de tal xeito que a histórica Terra de Soneira quedara finalmente incluída dentro das 53 comarcas do Mapa Comarcal de Galicia, levei unha agradable sorpresa, pero tamén un bo anoxo, pois, coma os madianitas (aquel pobo bíblico, preguiceiro, que esperaba a que os hebreos tivesen as colleitas a punto para roubarllas), xa houbera quen se apuntara o éxito: un significado concelleiro do PP de Vimianzo, que adiantara a noticia engadindo que fora grazas ós seus “ímprobos esforzos” e influencias políticas. Así e todo, axiña quedou co cu ó aire, pois ninguén dera o máis mínimo creto ás súas afirmacións.
O Mapa Comarcal de Galicia publicaríase no Diario Oficial de Galicia (DOG) o 3 de abril de 1997, e desde aquela a Terra de Soneira figura con fachenda entre as 53 comarcas galegas. Mágoa que o propio goberno galego, impulsor do Mapa, nunca crese realmente na comarcalización e que non se lle dese contido político á comarca. ¿Como no se fai agora que tanto se fala da redución de concellos? ¿Que mellor cousa que mancomunar servizos comúns por comarcas, poñamos por caso? Na Terra de Soneira parece que os tres alcaldes actuais (Manuel V. Alonso de Camariñas, Manuel Antelo de Vimianzo e Manuel Muíño de Zas) algo intentaron, pero non sei se quedaría a cousa en auga de castañas. Sería un bo exemplo para todo Galicia se isto se lograse.
A festa polo recoñecemento oficial da comarca: os “Soneiráns de honra”
A festa polo recoñecemento oficial da comarca
Celebrouse na Praza do Concello de Vimianzo, e, segundo as crónicas, a ela asistiron unhas 400 persoas. Fora presidido polos tres alcaldes e presentado por Manuel Antelo Pazos (actual alcalde de Vimianzo), que empezara a súa intervención cun “¡Viva a Terra de Soneira!” para seguir dicindo que os sólidos argumentos presentados (históricos, xeográficos, cartográficos) botaran abaixo os argumentos dos autores do primeiro Mapa.
O momento máis emotivo fora cando se entregaran os pergamiños cos títulos de “Soneiráns de honra”: a Xosé Luís Acción (presidente da federación de asociacións de Zas), ós vimianceses Andrés Pose e Roberto Mouzo; ó zasense da Gándara Evaristo Domínguez e a quen subscribe. Tamén o recibira o escritor Manuel Rivas, que daquela residía na Irroa (Vimianzo), que o recibira de mans do alcalde Alejandro Rodríguez, quen adiantara que ía nomear a Rivas –que acababa de recibir o Premio Nacional de Literatura- fillo predilecto de Vimianzo (promesa que nunca se vería cumprida, quizais pola oposición do escritor a que os Penedos de Pasarela se convertesen nunha canteira).
Finalmente, e por sorpresa, os membros da organización tamén lle entregaron o pregamiño de “Soneirán de honra” ó muxián Moncho Gándara, concelleiro do BNG de Vimianzo, que fora o verdadeiro organizador na sombra do acto. Lembro que Moncho, coa súa flegma habitual, cando o foi recoller limitouse a dicir un lacónico “Moitas gracias”, sen máis requilorios. Moito teriamos outros que aprender del.
CONTINUAR LENDO (Parte II)
Case dúas décadas do recoñecemento oficial da Terra de Soneira no Mapa Comarcal de Galicia (II)
O recoñecemento oficial da Terra de Soneira non ía en contra da unidade afectiva desta rexión xeográfica “fisterrá” (no senso amplo da palabra), co cabo de Fisterra –universalmente coñecido- como mascarón de proa, que se deu en chamar Costa da Morte. Todos sabemos que esta foi unha denominación inventada por xornalistas hai pouco máis dun cento de anos, sen base histórica ningunha. A Costa da Morte non é unha comarca: é un ente ou rexión xeográfica integrada, polo menos, por estas comarcas naturais (e históricas): Bergantiños, Terra de Soneira, Terra de Nemancos (a Xunta cambioulle o nome antigo por Comarca de Fisterra) e tamén Xallas (e mesmo o concello de Carnota, que forma parte da Comarca de Muros). Sempre me estrañou que se aceptase sen máis a denominación de Comarca de Fisterra para a Terra de Nemancos, cos mesmos 1.100 anos de antigüidade documental que a Terra de Soneira.
A Terra de Soneira, unha das comarcas da Costa da Morte
As comarcas da Costa da Morte (R. Mouzo Lavandeira en ‘A Terra de Soneira, no corazón da Costa da Morte’)
Aínda que poidamos caer no aforismo que empeza por “excusatio non petita…”, engadamos que daquela houbera quen nos acusara veladamente de “inventar” unha nova comarca. Nada máis lonxe da realidade. No noso longo Informe histórico de 15 folios demostramos que o nome de Terra de Soneira se viña utilizando polo menos desde había máis de mil anos (quizais desde a Prehistoria, pois a etimoloxía do nome, segundo os lingüistas, poida que proveña de *Sub Neria “a pé dos nerios, xunta ós nerios”; é dicir, que designaría un pobo da antigüidade que vivía ó lado dos nerios, habitantes estes da redonda dos cabos de Fisterra e de Touriñán).
Nos documentos en latín dos tempos medievais Soneira aparece coas formas Somnaria, Sonaria, Sunaria e Subnaria, pseudolatinismos que desembocarán nas formas Soneyra e Soneira. No ano 899 fálase do commisso de Sonaria (‘condado de Soneira’). E cómpre dicir que todo o actual concello de Laxe e a maior parte do de Cabana formaban parte da Soneira histórica. Soneira tamén aparece entre os arciprestados (comarcas eclesiásticas), xa desde polo menos o ano 1177.
A comarca nos documentos e na cartografía histórica
A ‘Tierra de Soneyra’ (con letras ben grandes) en ‘Il Regno de Galicia’ (1696), do italiano G. Cantelli da Vignola
Á Terra de Soneira histórica pertencía todo o territorio do actual concello de Laxe e a maior parte do de Cabana, hoxe bergantiñáns. Un documento en latín do ano 1095 indica que “Burnario [Borneiro] est in territorio Subnaria”; outro do 1105 precisa que “Condines” [Cundíns] está “in Sunaria”; no ano 1189 cítase a freguesía de Cesullas e un hospicio de Neaño: “Cesulles et infantaticum de Neanio quos est in terra de Soneyra”; no 1334 a freguesía de San Pedro de Nantón tamén estaba “en terra de Soneyra”. Finalmente, xa dando un salto no tempo, a principios do séc. XVII, o frade A. Yepes, ne súa Crónica de la Orden de San Benito (Valladolid 1613-1615), fai constar que a freguesía de Santo Antoíño de Baíñas –que xeograficamente xa está na vertente do río Xallas- “era monasterio en Tierra de Soneira”.
No tocante á cartografía, os mapas do reino de Galicia a partir do séc. XVI non deixan de citar a Terra de Soneira, e con caracteres ben grandes, igualándo ás comarcas máis coñecidas de Galicia como «Tierra Deça», «Tierra de Ulloa», «Comarca de Lemos» etc.: a Descripción del Reyno de Galizia de F. Fer. Ojea (Anveres, 1598). Nestes mapas vese como o territorio soneirán era maior có actual, seguramente porque se fai coincidir co territorio da Xurisdición de Vimianzo, dos condes de Altamira.
Co nome de Gallaecia Regnum aparece outra mapa de F. Fer. Ojea de 1634, no que a extensión de Soneira é semellante á anterior e, o que son as cousas, nel o topónimo «Vergantiños» -ó igual que «Xallas»- semella unha aldea máis de Soneira; en troques, «Nemancos» é recoñecido como «Terra»
Quizais o mapa onde se amose con máis claridade a importancia da entidade comarca soneirá e a súa extensión fose Il Regno de Galicia (1696), do italiano G. Cantelli da Vignola.
No mapa do francés N. de Fer, Le Royaume de Galice. Province d’Espagne (1705), a «Tierra de Soneyra» é unha das dúas únicas comarcas galegas que se rexistran. E no mpa de I.B. Nolin e T. Rousseau titulado Le Royaume de Galice divisé en plusiers Territoires et les Asturies divisées en Asturie d’Oviedo et de Santillana (París 1762) o nome de «Tierra de Soneyra» vén con caracteres xigantescos, á altura de bisbarras tan famosas como a Liébana cántabra (téñase en conta o amplitude do mapa: de Galicia ó País Vasco).
Hai outros mapas máis, que detallamos na obra colectiva A Terra de Soneira, no corazón da Costa da Morte (2010), entre eles o de Tomás López (1784) e, como non, a famosa Carta Geométrica de Galicia de Domingo Fontán (1834), quen, por certo, iniciara unha das primeiras medicións no pazo de Follente (Zas) en 1821 (véxase a recente obra Fontán, de Marcos Calveiro, Premio de Narrativa Breve Repsol 2015).
A obra A Terra de Soneira, no corazón da Costa da Morte (2010)
Portada do libro colectivo ‘A Terra de Soneira, no corazón da Costa da Morte’ (2010)
No noso libro colectivo (de Evaristo Domínguez, Xan Fernández Carrera, R. Mouzo, Xosé Mª Rei Lema e quen subscribe) A Terra de Soneira, no corazón da Costa da Morte (Edicións Xerais, Vigo, 2010) introducimos nas primeiras páxinas todos estes documentos históricos, e tamén mapas. Esta obra fora cualificada polo editor, Manuell Bragado, un exemplo que se debía seguir en todas as comarcas de Galicia, pois constituía un estudo completísimo (mesmo se introducen temas pouco habituais coma os apelidos máis frecuentes, as particularidades lingüísticas, as asociacións culturais e deportivas…). “Se todas as comarcas tivesen un estudo tan completo coma este –dixera o editor na presentación en Baio e Vimianzo- Galicia sería outra”.
Non obstante, temos que confesar que foi outra das nosas (polo menos miñas) frustracións persoais, pois tivo pouca repercusión e escaso éxito de vendas, segundo a editorial, pois nin sequera as tres corporacións municipais lle prestaron moita atención. Quen si lla prestou foi o IES Terra de Soneira de Vimianzo que a instituíu como agasallo para conferenciantes e visitantes ilustres ó centro. Xa só por iso valeu a pena o esforzo.
A excursión "Costa do Solpor" foi todo un éxito
Organizada polo Seminario de Estudos Comarcais da Costa da Morte (SEMESCOM) e co acolaboración da Asociación de Escritores en Lingua Galega (AELG) o pasado 17 de outubro tivo lugar a primeira excursión ou excursión inaugural da Ruta Costa do Solpor, ruta que combina o turismo coa literatura, pois pretende levar os viaxeiros no tempo polos principais escenarios nos que se desenvolveu, en agosto de 1761, a narración.
Escenarios da “Costa do Solpor”
Lembremos que Costa do Solpor empeza onde remata A illa do tesouro, a famosísima obra do escritor escocés Robert Louis Stevenson, e esta é a sinopse da súa trama:
Un descoñecido escritor en lingua inglesa narra polo miúdo, a finais do séc. XIX, a viaxe de volta da goleta Hispaniola, cargada cun fabuloso tesouro conseguido tras múltiples penalidades nunha perdida illa do Atlántico. Tal viaxe de volta non fora o camiño de rosas da narración stevensoniana, pois o navío tivo serios contratempos na costa galega máis occidental, a chamada Costa do Solpor ou do Solposto, ó ser abordada fronte ó cabo Vilán por dous navíos corsarios con base no porto da Coruña. O destino da goleta era ser incendiada, despois de lle quitar o seu tesouro, con todos os seus tripulantes dentro en mar aberto; pero o grumete Jim Hawkins logra escapar e acadar a costa, onde coñece un mozo pegureiro chamado o Chavián e unha valente fidalga chamada dona Mariña de Lobeira que o van axudar a salvar os seus compañeiros dunha morte certa e recuperar o seu tesouro.
Éxito de convocatoria: todas as prazas cubertas (55)
O SEMESCOM anunciara a excursión no seu web con quince días de antelación, e no prazo dunha semana xa practicamente estaban cubertas todas as prazas, que nun principios eran 50, pero que houbo que ampliar a 55 atendendo algunhas peticións. Nin que dicir ten que houbo lista de espera, pero ninguén se deu de baixa a última hora. O éxito de convocatoria foi total; faltaba por ver se tamén sería exitoso o desenvolvemento do percorrido cos seus horarios tal como `prepararan dosu membros do Seminario.
![1ª parada: fronte ás ruínas da casa fidalga de Boallo (Berdoias) [foto Xan Fdez.]](http://semescom.gal/wp-content/uploads/2015/10/casa_fidalga_boallo.jpg)
1ª parada: fronte ás ruínas da casa fidalga de Boallo (Berdoias) [foto Xan Fdez.]
O autobús da empresa Facal de San Cremenzo de Pazos (Zas) saíu pouco despois das 10 h da mañá da Praza do Concello de Vimianzo cos seus 55 viaxeiros, lectores da novela na súa maior parte (pero, a dicir a verdade completa, outra boa parte confesou que aínda non a lera).
Á saída de Vimianzo o guía salientou a importancia desta vila do interior do territorio, maiormente porque nela se ergue un castelo medieval ben conservado que de principios do séc. XVI a mediados do XIX fora cabeza reitora da xurisdición señorial de Vimianzo, que formaba parte dos estados dos condes de Altamira. Dos estados dos Altamira eran tamén as xurisdicións señoriais veciñas de Mens e de Corcubión, tamén con cadanseu castelo, nos que residían os meiriños ou apoderados dos condes, que eran os que recollían e almacenaban os froitos das colleitas dos vasalos. Estamos en plena época do mundo dos foros, que é tratado na novela con amplitude.
1ª parada: ruínas do pazo de Boallo (Berdoias-Vimianzo)
Os señores de Altamira –a poderosa familia Moscoso- marcharan para a Corte vivir preto dos reis e acabáronse desgaleguizando. Quen vivía en Galicia, na zona rural e nas vilas e cidades, era a pequena nobreza, a fidalguía, escribáns e administradores das terras dos grandes señores, intermediarios que quedaban para o seu goberno con parte dos produtos que os vasalos estaban obrigados a entregarlles ós señores como pagamento polo usufruto das terras que cultivaban.
Houbo que desviarse uns quilómetros pola estrada de Muxía para ir ver unha ruínas dunha casa fidalga do séc. XVII hoxe invadida pola maleza. Trátase da casa que a principios do séc. XVII construíra o fidalgo Martiño de Castiñeira, fillo menor de Alonso II de Lema (do que se conserva no lugar de Berdoias, tamén en vías ruinosas, a súa casa do ano 1607).
En Costa do Solpor hai personaxes reais e imaxinarios. Entre os primeiros está a familia do escribán D. Rodrigo Sancho de Leis, a súa esposa Dª Josefa de Santiyán y Valdivieso e os seus numerosos fillos e fillas. Dela fálase no cap. 48 (‘Casamento de trato’).
Malia as hedras e silvas que practicamente recobren a mansión, os viaxeiros puideron observar formas arquitectónicas de séculos pasados, coma unha fermosa cheminea.
Os 54 viaxeiros da excursión inaugural da ruta na praia da Serra, onde fondeara a Hispaniola tras a tempestade; ó fondo, Fisterra e mais os “espidos peitos da muller enfesta”
2ª parada: praia da Langosteira (Fisterra)
Despois de pasar polo concello de Cee á altura do que noutrora foi a Casa do Camiño –onde o espía da Confraría da Man Morta, Mingos o Tiopa, alugara un cabalo para percorrer ó trote as 15 leguas que o separaban da Coruña- ó fío das 11 h o autobús aparcou nunha das entradas da praia da Langosteira.
Nesta fermosa praia fisterrá, localmente coñecida como praia da Serra, recalara a Hispaniola tras sufrir a noite anterior un violento trebón (narrado polo miúdo no cap. 6). Rematada a tempestade, seguindo unha luz no alto dun monte darían arribado a este areal. Ó día seguinte viron cara ó leste unha alta montaña de pedra de cor rosada (a Montaña Vermella: o monte Pindo) e as casas de pedra escura dunha aldea situada cara ó oeste (Fisterra). Esta aldea estaba coroada por un monte rematado en dúas formas cónicas case idénticas que semellaban os peitos dunha muller deitada (“os espidos peitos da muller enfesta”, do poeta Alexandre Nerium). O guía leu tamén un poema da poeta fisterrá Mónica Góñez alusiva a esta formación natural; un poema que empeza deste xeito:
“Puta libidinosa
que fa-lo morto eternamente;
berro de sal
que estoupa en terra sacra
mollada de luxuria (…)”
O profesor Antón G. Losada explicando a xeoloxía do Arco Fisterrán (foto XMª Lema)
Un dos viaxeiros, o profesor Antón García Losada, explicou a formación do asombroso macizo do Pindo, da desembocadura en fervenza do río Xallas ó seu caróon e do tómbolo de Fisterra. Outra profesora, Xela Cid, completou a explicación falando da reivindicación do Parque Natural do Pindo, negado teimudamente pola Xunta de Galicia.
3ª parada: porto de Fisterra e castelo de San Carlos
Na novela, o armador da goleta –o squire (fidalgo) John Trelawney- o grumete Jim Hawkins e algúns mariñeiros foron en lancha ó porto de Fisterra para contratar uns operarios (carpinteiros, trinqueiros, calafates…) que os axudasen a reparar os estragos do temporal.
Recibiunos no peirao unha pequena formación militar ó cargo dos mostachudo sarxento, Antón do Campón (o Atrevido de Fisterra ou Muito Home), que estaba ó cargo do castelo de San Carlos, fortaleza para defender a vila dos ataques de frotas estranxeiras ou de piratas.
Cando o armador lle pregunta ó sarxento -nun portugués macarrónico (pois pensaba que estaba na costa portuguesa)- onde se atopaba, este respóndelle que estaban na Estrela Escura, nome produto dunha tradución equivocada de finais do séc. XV do latinismo Finis Terrae por Stella Obscura. Despois aclararíaselle que era “Finisterra”.
O poeta Alexandre Nerium (guía do Museo da Pesca do castelo de San Carlos) nun momento da recitación (foto XMLS)
O castelo de San Carlos garda no seu interior na actualidade o Museo da Pesca de Fisterra, do que é o guía Alexandre Nerium (pseudónimo literario de Manolo López, mariñeiro e poeta). Tras unha breve explicación introdutoria, Alexandre Nerium recitou varias poesías inspiradoras de varias pasaxes da novela, empezando co soneto “Tómbolo”, o dos “espidos peitos da muller enfesta” e mais “a nave de pedra de velames rafados polo vento”; continuou coas poesías alusivas ós barcos “que levan o crepúsculo gravado nas cadernas” (p. 410 da novela) e desvelou amén a poesía inspiradora da vella cántiga que madre Farruca –a ama de cría da fidalga dona Mariña- non foi quen de acabar (p. 380: “Dos teus ollos quero naufragar na fondura…”). Rematou co poema “Cabaleiro de mar”. Os viaxeiros premiaron con efusivos aplausos a intervención do poeta fisterrán.
4ª parada: pista da punta da Buitra
Veu logo un longo tramo de 35 km polo interior da comarca fisterrá (a vella Terra de Nemancos) no que se foron explicando outros pormenores da novela. Neste tramo o profesor Xosé M. Penas Patiño falou da caza de baleas á que se dedicaron moitos portos desta costa. En embarcacións rudimentarias moitos mariñeiros expoñían constantemente a vida (moitos perdérona) nesta perigosa aventura. Ata non hai moito existía na punta de Caneliñas (Cee) unha factoría baleeira. Nesta costa consérvase moita toponimia alusiva ás baleas, e os lugares sinalados como atalaias eran puntos para vixiar a presenza destes mamíferos mariños.
A Hispaniola bordeou o cabo Touriñán para buscar a enfilación do Vilán (foto XMLS)
Sobre as 12,50 h o guía recibimos a chamada de Isabel Freire, locutora do programa “Coñecer Galicia”, da Radio Galega. Neses dez minutos previos ás noticias da unha da tarde fíxose un resumo do percorrido xa feito e o que quedaba por facer. Naquel momento, precisamente, o autobús pasaba preto da Casa de Trillo, hoxe dedicada a turismo rural, que fora a casa natal do auténtico crego sabio, José Díaz Arosa, párroco de San Cibrán de Vilastose que vivira a finais do séc. XIX e no primeiro terzo do XX. O directivo do SEMESCOM e profesor Xan Fernández Carrera ampliou a información sobre este crego con sona de menciñeiro e adiviño. Na Casa e Trillo consérvase unha copia das Cartas forales del lugar de Santamarina, de 1558, con acoutacións á marxe do cura, nas que criticaba o réxime foral e ós abusos dos frades de Moraime.
O Crego Sabio da novela, aclararía o autor e guía, é o compendio doutros dous cregos máis, un deles o crego liberal e revolucionario Juan Antonio Posse (1766-1854), autor dunhas famosas memorias escritas contra 1834.
Pasamos polo lugar do Cuño –que conta con un dos coídos (praia de coios) máis grande e fermosos da costa- e axiña nos detivemos á entrada da pista forestal que remata na punta da Buitra.
![Nas entrañas do monte Cachelmo atópase a furna de Buserán ou do Trabeiro, onde "escachan as ondas espalladas polo mar" (López Abente) [foto XMLS]](http://semescom.gal/wp-content/uploads/2015/10/monte_cachelmo.jpg)
Nas entrañas do monte Cachelmo atópase a furna de Buserán ou do Trabeiro, onde “escachan as ondas espalladas polo mar” (López Abente) [foto XMLS]
En primeiro lugar, á esquerda, pódese apreciar o longo brazo do cabo Touriñán metido no océano, o punto máis occidental de Galicia e da España peninsular (hai pouco celebrouse un evento turístico denominado “Touriñán, Solpor de Europa”).
Cando rompeu amarras de Fisterra, a Hispaniola, tras virar na punta do cabo fisterrán, pasou preto do cabo Touriñán na procura do Vilán, o que mellor daba a enfilación das Illas Británicas.
A Arnela, onde rematou a aventura da Hispaniola na Costa do Solpor (foto XMLS)
De fronte, ó lonxe, albícase precisamente a inequívoca formación penedía do cabo Vilán, ó que hai que imaxinar sen a súa alta torre-faro, pois á altura de 1761, agás a Torre de Hércules da Coruña, a costa española estaba desprovista de faros (os primeiros datan de 1853).
Pero o principal motivo para achegarnos a este sitio era para ver de preto tres importantes escenarios da novela: o monte Cachelmo, a furna de Buxerán ou do Trabeiro e a praia da Arnela.
Os viaxeiros lectores tiveron que facer unha viaxe no tempo para imaxinar nestes escenarios ou na súa redonda os sucesos que se narran nos capítulos 51 (‘A meiga Melania’), 52 (‘Novexilde’), 53 (‘A eira das meigas’), 54 (‘A boca da serpe’), 55 (‘Un plan moi arriscado’); o desenlace final da novela ten a furna como escenario: capítulos do 64 ó 71 (este titulado ‘A maldición da furna’). Na Arnela terán lugar os episodios máis inesperados do remate (capítulos do 70 ó 74).
Contemplando os escenarios da novela fronte ó Cachelmo, á furna e á Arnela (foto Xan Fernández)
De camiño cara ó xantar aclaróuselles ó viaxeiros o lugar aproximado de Vilasumisa, a vila fantasma, a vila maldita, a dos lombudos de tanto abaixar a cabeza, a que pola preguiza e submisión dos seus habitantes ós poderosos acabou por desaparecer baixo as areas da súa extensa praia, transformadas hoxe en voluminosas formacións dunares. O lugar onde estivo situada esta infausta vila desaparecida –esperemos que para sempre- da faz da terra era unha das sorpresas que se lles reservaba ós viaxeiros.
Volvendo da Buitra (foto XMLS)
Pasando preto da igrexa de San Xián de Moraime falóuselles ós viaxeiros da importancia deste edificio –tanto desde o punto de vista histórico como do artístico- e tamén do caso curioso de que a imaxe do seu patrón, san Xián, do seu interior, apareza vestido coma un nobre do séc. XVIII. ¡Nin que se tomara o modelo das ricas vestiduras do squire Mr. Trelawney da Hispaniola!
A TARDE
Tras o xantar nun restaurante dos Muíños (Muxía), sobre as 4,15 h da tarde arrincou o autobús en dirección á Ponte do Porto. Fomos pola estrada litoral dos Muíños a Cereixo (Vimianzo) polos lugares de Merexo e Leis; arredor duns 13 km. Trátase dunha estrada que vai bordeando a ría de Camariñas e ollando constantemente, polo tanto, fermosas paisaxes mariñas. Un dos lugares máis paradisíacos é a praia do Lago, onde desemboca un regato formando unha pequena lagoa litoral.
![Vista parcial do xantar nos Muíños (Muxía) [foto XMLS]](http://semescom.gal/wp-content/uploads/2015/10/muiños_xantar.jpg)
Vista parcial do xantar nos Muíños (Muxía) [foto XMLS]
6ª parada: Alto das Campeleiras-Santa Mariña
Continuamos pola estrada da Ponte do Porto a Camelle. Despois do cemiterio desta localidade collemos á esquerda o ramal en dirección a Santa Mariña. Chegamos ó Alto das Campeleiras (citado na novela) arredor das 5 da tarde. Desde este punto, situado xunto ó cemiterio de Santa Mariña, iniciamos o segundo percorrido a pé, primeiro por un camiño forestal en bastante bo estado e logo, na parte final, por un camiño de monte moi irregular. Uns 2,2 km na ida (4,4 km entre ida e volta).
O “atallo” cara á duna do monte Branco (foto XMLS)
A anécdota da excursión estivo en que, cando chegados ós 2 km se albiscaba á dereita a area da gran duna-cráter do monte Branco (a uns 100 m de altitude), algúns dos viaxeiros máis adiantados viron un carreiro de monte e deron en dicir que era un atallo para chegar a ela. Os organizadores sabiamos que había un camiño uns 100 m máis adiante, pero uns polos outros acabamos por deixarnos levar porque tamén nos parecía un atallo. Resultado: fomos todos atrás da “avanzadilla” e o “atallo” resultou ser un tortuoso e revirado carreiro estreito entre toxos de certa altura. Tantas eran as ansias de chegar ó “paraíso” natural que case todos demos pasado por entre as agresivas toxeiras, con non poucas dificultades. “Todo paraíso ten o seu camiño esgrevio para percorrer antes”, dixemos para mellor dourar a píldora. Esta inesperada “ruta dos toxos” deu pé para falar da Côte des Ajones (‘Costa dos Toxos’), ruta turística que constitúe, xunto coa Côte du Granite Rosé (‘Costa do Granito Rosado’) un dos atractivos turísticos do norte da Bretaña francesa; o seu emblema é a chorima.
A inesperada “ruta dos toxos” da Serra das Penas Rubias (foto Xan Fdez.)
Desde a parte alta da duna cóncava do monte Branco contémplase unha das mellores paisaxes de toda esta costa. Nel situáronse varios escenarios naturais da novela. Non podía ser menos: mirando cara ó norte, á nosa dereita: as enseadas do Colludo e das Cabanas de Santa Mariña seperadas pola estreita restinga do Capelo (os Coídos Xemelgos da novela: as enseadas do Porto Valente -onde estivera ancorada a Hispaniola vixiada polo bergantín pirata An Ankou– e das Lobeiras –onde se atopaba o outro navío pirata: o El Trueno).
“Un inmenso areal sen mar a 200 pés sobre o nivel do mar” (p. 277 da novela) (foto XMLS)
Mirando cara ó oeste contémplase a extensa e fermosa praia do Trece (localmente coñecida como o Cusiñaduiro). Se queremos baixar rapidamente cara a ela teriamos que facer como o Chavián e Jim: baixar pola Area Escorredía, coma se fose un moderno tobogán. Jim baixara con moito medo e forzado –e de que maneira- polo seu amigo (cap. 34).
Os penedos rosados deste paradisíaco lugar inspiraron a Serra das penas Rubias (Serra da Pena Forcada, na realidade), que forma parte das formacións de penedos de formas diversas que bordean esta costa e se erguen cara ó ceo como poutas de animais salvaxes. Esta serra remata no mar co Penal do Veo, fermoso penedo cónico.
A ‘Area Escorredía’ do cap. 34 (foto XMLS)
O profesor Antón G. Losada volveu dar unhas explicacións científicas sobre a formación destas estruturas pétreas e o fotógrafo Xurxo Lobato realizou non poucas tomas, incluso primeiros planos dalgúns dos viaxeiros.
Cando volvemos onda o autobús xa case eran as 7 da tarde. Un pouco máis adiante baixamos a pé pola desviación que leva ó lugar de Santa Mariña e ó seu porto e, desde o alto, albiscamos ó fondo as dúas enseadas xemelgas como as deberon contemplar o Chavián e Jim desde o alto da Pedra Vixía, o gran penedo da Costa do Cairo (cap. 33).
Con Santa Mariña, a súa igrexiña románica e os Coídos Xemelgos ó lonxe evocáronse outros momentos importantes da novela.
O Penal do Veo, tamén citado na novela (foto XMLS)
Ser fotografado por un profesional da fotografía coa praia do Trece ó fondo, presta (foto Xurxo Lobato)
Xan Fernández tamén foi fotografado por Xurxo Lobato
O grupo tamén foi fotografado por Xurxo Lobato neste fermoso lugar que tanto protagonismo tivo na novela
7ª parada: Camelle
Desandamos parte do andado e dirixímonos cara á vila de Camelle, para dar remate á nosa singradura. Alí introducímonos entre as minúsculas leiras da beiramar para ollar os elevados valados que as protexen (ou protexían, pois a maior parte están a monte, sen cultivar). Estes valos feitos de croios arredondados foron fonte de inspiración para o Valado do Vento da península da Pedrosa, obra mestra de Alfred, o náufrago inglés, o paí do Chavián. Alfred tiña na novela un don especial: que construía altos valos esburatados coma cenefas de encaixe nos lugares máis altos e batidos polo vento, pero este non llos tiraba, quizais porque el sabía escoitar o susurro do vento e levaba as pedras ó oído para escoitalas tamén e colocalas no lugar que elas desexaban. O seu fillo Chavián desexaba saber se tamén herdara ese don paterno.
Moitos lectores pensaban que o personaxe do náufrago inglés está tomado de Manfred Gnädinger, Man, o alemán de Camelle, que finara de pena o Día dos Inocentes do ano 2002 ó ver o seu museo invadido polo fuel, a galipota, do petroleiro Prestige.
O autor aclarou que hai cousas de Man neste náufrafo inglés, sen dúbida, pero a principal fonte de inspiración para o home que falaba coas pedras do cap. 43 fora un personaxe dunha lenda bretoa, aínda que na propia Galicia sempre houbo tamén homes con este don; un dos viaxeiros lembrou que seu pai, canteiro, sempre dicía que non había pedra mala para construír: todas son aproveitables; só había que saber atoparlles o asentamento axeitado. Non se pode negar que, na parte correspondente ós derradeiros anos de vida daquel náufrago desmemoriado, a figura de Man está presente, pero no do home que se entendía co vento e coas pedras xa non.
X.Mª Lema e Xurxo Lobato (foto Xan Fdez.)
O autor recordou tamén a anécdota dunha lectora de Camelle, membro do Club de Lectores Arao da Ponte do Porto, que pensaba que ela ben podería ser descendente do náufrago inglés da novela. ¿Como non ía ser así se a súa casa era “a casa do Ingrés” e a súa familia era “a do Ingrés”?. Si non è vero, è ben trovato: non hai dúbida de que Carmen de Lelucho –así se chama a lectora- descende dalgún náufrago inglés, fose quen fose.
Houbo unha visita rápida ó Museo do Alemán, o situado ó aire libre ó lado dun espigón do porto, e todos os viaxeiros lamentaron o estado de abandono en que se atopan as súas esculturas o aire libre formadas por pedras arredondadas polo mar, ósos de animais, vértebras de cetáceos… O seu estreito habitáculo está xa practicamente en ruínas sen que ningún organismo oficial se moleste en reconstruílo.
Demos por rematada a primeira excursión da Ruta Costa do Solpor cunha foto de familia a un e a outro lado da escultura coa súa efixie situada diante do museo a el dedicado, o da Fundación Man, onde se conservan todos os seus pequenos cadernos coas súas notas e cos debuxos que obrigaba a facer ós visitantes ó seu museo, entre outros obxectos persoais.
Foi unha sentida homenaxe a este alemán que deixara polos anos 60 a pracidez das augas do lago de Constanza da súa Alemaña natal polo mar bravo do porto camellán. Escolleu unha vida de anacoreta e transformouse no artista das crebas mariñas. Coa súa morte transformouse nun mito, e tamén a súa obra.
O viaxeiro Xurxo Lobato tamén nos fotografou en Camelle co gallo de lle render a Man unha sinxela homenaxe, ó remate da primeira excursión da Ruta Costa do Solpor.
(A Ruta Costa do Solpor ó completo pode verse no web da AELG)