A arte faise perenne cos retablos pétreos de Brandoñas e Santa Sía
O Concello de Zas prepara a edición en formato libro de Zas polo miúdo, resultado do traballo que desde novembro do 2016 viñemos publicando mes a mes Evaristo Domínguez e quen subscribe en www.concellodezas.org. Confiamos en que a edición en papel contribúa a revalorizar o patrimonio natural, histórico e artístico das dezaseis parroquias do concello.
Entre as novidades no eido da arte chamáronnos a atención uns antigos retablos realizados en pedra en dúas das cinco igrexas meridionais do concello. En Brandoñas, os dous retablos laterais da nave, case xemelgos, con paneis enmarcados por columnas helicoidais e grandes volutas. Son de estilo barroco do primeiro terzo do século XVIII, tanto polas columnas helicoidais (chamadas salomónicas) coma pola decoración. O do lado norte presídeo unha imaxe dun Santiago cabaleiro vestido á moda dezaoitesca, con casaca vermella e tricorne na cabeza; no fornelo do corpo inferior, un san Domingos. Que haxa en Brandoñas un altar dedicado a Santiago reforza a existencia dun vello camiño xacobeo de Santiago a Muxía por Brandomil. No retablo sur colocouse na fornela superior unha imaxe dunha mártir que anos atrás estaba no norte; nos nichos do corpo inferior unha Virxe co neno no colo e un Ecce Homo, separados por un anxo portador dunha cruz. Na arquitrabe que separa os dous corpos hai unha inscrición na que se desvelaba o nome do doador, pero quedou mutilada.
Detalle de Santiago Apóstolo na igrexa de Brandoñas (Foto: XMLema)
Carentes de documentación, o único dato que nos consta é a inscrición Ano 1717 no frontón dun fornelo da sancristía. En base a esta data e sobre todo pola feitura das imaxes atrevémonos a pensar que o seu autor non foi outro que o canteiro Domingos Martínez (de Pazos-Tines), de quen falamos hai pouco como o probable autor das fachadas-retablo do santuario do Briño (Borneiro) e da igrexa de Traba. Os Santiagos ecuestres de Brandoñas e de Traba son moi semellantes: polas súas vestiduras, os seus rostros serenos e, sobre todo, polas cabezas dos seus cabalos (xunto coa brida e as rendas). Martínez ben puido rematar a obra de Brandoñas en 1717 e despois pasar a Traba (1716-1724) e finalmente ó Briño (remataría a nave en 1733).
(Foto: XMLema)
Outro retablo pétreo interesante é o maior de Santa Sía de Roma, que consta dun ático e dun único corpo dividido en tres paneis separados, coma os de Brandoñas, por columnas salomónicas, pero neste caso cos fustes adornados con vides e pámpanos envolventes. No ático, baixo un relevo do Padre Eterno, hai outro da patroa (santa Sía) tocando un clavecín, como patroa da música que é. No corpo principal, á esquerda, un relevo de san Francisco salvando co seu cordón ánimas do purgatorio, e, á dereita, outro relevo representando a san Xoán Bautista. No panel central, un sagrario prismático, tamén de pedra, con relevos en tres caras que representan a san Pedro, san Paulo e a Cristo resucitado.
Desta obra só tiñamos o dato dunha inscrición co nome do párroco que a promoveu, Juan Antonio Salazar y Albarado, pero non o do artífice. Este puidemos pescudalo no Arquivo Diocesano de Santiago, no Libro de Fábrica parroquial de 1695 a 1790, onde nos consta o nome de Antonio García como «el maestro que ha hecho el retablo», ó que se lle pagaron 473 reais en 1715. Tal mestre seguro que era da comarca, e cómpre valorar o seu traballo, pois non é nada doado esculpir no noso duro granito un retablo de columnas con espiras e adornos e os complicados relevos dos santos das fornelas; aínda que o Bautista saíu algo desproporcionado, san Francisco coas ánimas está moi logrado. O motivo dunha certa proliferación de retablos de pedra na primeira metade do século XVIII na nosa zona foi sobre todo económico, pois entendíase que a obra en pedra era máis duradeira que a de madeira. E, ademais, resistía mellor os incendios.
(Foto: XMLema)
Grandes escultores borneiráns encheron de arte igrexas soneirás
Na súa monografía O Santuario do Briño, no apartado da obra en madeira, Juan Félix Neira fala en primeiro lugar do retablo maior, que eu datara a finais do século. XVIII, de autor anónimo. Hoxe teño a certeza de que este foi Juan Martínez Ribera, pois a súa traza é idéntica á do retablo maior da igrexa de Bamiro, realizado por este escultor en 1799. As dúas obras responden ó estilo neoclásico. Martínez Ribera traballou antes no Briño que en Bamiro, pois a imaxe en madeira da Virxe das Virtudes deste retablo é obra súa do ano 1791. Residía en Portomouro (Val do Dubra), pero era fillo e neto de escultores borneiráns.
Oriundos de Borneiro
O seu avó, Juan Antonio Martínez, rexentara en Borneiro un obradoiro moi activo de 1710 a 1749. Debía ser moi mañoso, pois tanto facía retablos como imaxes ?en madeira e en pedra- como atendía encargos como mestre de obras (a fachada da igrexa de Lamas é obra súa). Cónstanos que fixo os retablos maiores das igrexas de Laxe (1723), Sarces (1727) e Baio (1734), e tamén traballou para as de Serantes (1731) e Borneiro (1742).
Con el aprendeu o seu fillo Ignacio, e xuntos tiveron unha liorta cos seus conveciños borneiráns en 1744, pois estes rexeitáronlles unha imaxe da Virxe por ser «una imagen indigna de representar en un altar con señales del Carmen, y por no querer hacer otra mas decentemente formada», e negáronse a pagarlles o axustado. Esta anécdota chamou a atención de Juan Félix (p. 59) e tamén a min, pois introducina na novela Costa do Solpor, no capítulo 49, no que xoga un papel importante o escultor Ignacio ó argallar unha arteira estratexia para salvar os protagonistas da persecución duns piratas.
Ó remate do lance hai unha evocación do acontecido anos atrás en Borneiro pola lea da imaxe rexeitada, en forma de copla festiva entroideira que empezaba así: «A santiña de Borneiro / quer marchar / pra terra allea/ desde que Xan o Santeiro / lle fixo de pau de abeneiro / aquela cariña tan fea» (cap. 50).
As “grandes obras” do séc. XX
Ignacio Martínez mudouse antes de 1750 de Borneiro a Troitosende (Val de Barcala), de onde era a súa muller Vicenta Ribera. O chamado «escultor de Troitosende» vai seguir traballando para as parroquias soneirás ata 1788: fixo retablos e imaxes en Tines (1751), Soesto (1756), Lamas (1773), Baio, etc.
Dous dos seus sete fillos seguiron co seu oficio: o citado Juan, o máis vello, instalouse en Portomouro contra 1790; e o máis novo, Agustín, en Baio nesa mesma época (a casa que habitou, situada no Carballos da Botica -onde tamén está a do escritor Labarta-, aínda hoxe conserva o nome de Casa do Escultor).
En suma: tres xeracións de escultores de orixe borneirán que forneceron as igrexas da comarca durante todo o séc. XVIII e o primeiro terzo do XIX. Alégrame coincidir con Neira na valoración dos artistas rurais. Parte importante da monografía de Neira é a dedicada á progresión da Confraría da Virxe do Carme, creada en 1749. Debulla con diáfano didactismo o seu funcionamento, cun mordomo encargado de levar as contas (o do ano 1750, Venancio de Lema, foi antepasado meu).
Novos datos
Cobran moita importancia para completar o estudo do santuario os novos datos que o autor nos achega, maiormente os das grandes obras da primeira e da derradeira década do século XX: a compra da nova imaxe do Carme (1902); a construción do oratorio exterior (1906); a construción da fonte; o traslado e pintura do cruceiro; a compra de terreos lindeiros e a construción do valado protector do recinto; a plantación de árbores nobres… En todas estas obras salienta o exemplar traballo comunitario e desinteresado da veciñanza.
En resumo: unha monografía que contribuirá a poñer en valor o noso patrimonio artístico rural e a que cando volvamos visitar O Briño o contemplemos doutro xeito: a súa arquitectura, as esculturas e incluso o simpático cataventos metálico do galo fuxitivo do raposo.
Así mesmo, tamén nos serve para valorar o seu rico patrimonio inmaterial que se recolle na parte final e para recapacitar no que significou este lugar para a veciñanza local e comarcá das incontables xeracións que acudiron á súa festa do 18 de xullo, día tamén de santa Mariña, disque santa galega (da que, así mesmo, hai unha imaxe na igrexa parroquial).
Unha liorta cos veciños inmortalizada nunha novela (Foto: XMLema)
O merecido valor da obra escultórica do santuario do Briño
Hai días o Concello de Cabana publicaba de maneira virtual (dado o estado de alarma) a monografia O santuario do Briño. Paraíso de arte e natureza en Cabana de Bergantiños, do profesor Juan Félix Neira Pérez, un dos investigadores das nosas comarcas «fisterrás» de máis alto creto. Divide a obra en dez grandes apartados, nos que analiza a relixiosidade popular ou as escuras orixes e os datos históricos do santuario; o seu patrimonio artístico; a economía das confrarías ou o patrimonio inmaterial.
Céntrome no que me atinxe máis directamente deste coñecido santuario de Borneiro, o apartado 6, o artístico, interesado polas novidades que se produciran desde o estudo que realicei para a miña tese de doutoramento (1991). Neira segue en boa parte o que eu publicara no tomo III do libro A arte relixiosa na Terra de Soneira (1993), citando a fonte en todo momento, e ben que se agradece, pois aínda segue habendo costumes espurios. Coincido con el en valorar non só a arquitectura interior e exterior da ermida (con lembranzas góticas tardías), senón tamén a súa escultura en pedra, particularmente as seis esculturas pétreas da fachada-retablo -unha das tres do arciprestado de Soneira (as outras, as das igrexas do Allo e Traba)- e os relevos dos catro evanxelistas nas pendentes da cúpula da capela maior (únicos en toda a comarca). Cando a finais dos anos oitenta do pasado século quen subscribe visitara esta ermida e fotografara as imaxes para o seu estudo, confeso que en xeral me pareceran rudas, de talla moi esencial, propia da gubia dun canteiro rural pouco habelencioso na arte escultórica, coa dificultade engadida da dureza do noso granito. Parecía fuxirse de complicacións técnicas, pois prevalecían as liñas esquemáticas sen virtuosismos, sobre todo nas da portada (que, ademais, ó estaren recubertas de liques parecían máis ampulosas e opacas), razóns polas que, ante a ausencia nos libros parroquiais de datos documentais, aventurei para elas unha datación que agora considero esaxeradamente antiga, arredor do séc. XVI; iso si, con moitas interrogantes, como ben sinala Neira.
Pero, afortunadamente, houbo novidades, e ese dato documental que eu botara en falta apareceu da maneira tímida a raíz das reformas dos anos noventa nunha inscrición do lateral sur do arco triunfal do presbiterio: «El Maestro dest[a] obra es Domingos Martines vº [vecino] de Tines», como recolle Neira na súa monografía. Deste mestre canteiro (veciño da parte de Tines do lugar de Pazos) sabiamos que fixera «el cuerpo de la capilla» entre 1721 e 1733. A dúbida agora está en determinar se foi el tamén o autor das seis esculturas da fachada ou non, pois iso non se especifica na inscrición, que si nos deixa claro que obrou na nave («el cuerpo») e non na capela maior (co cal se exclúen da súa autoría os relevos dos evanxelistas desta parte).
Movemento
Das esculturas da fachada, unha vez que se lles limparon as capas de liques que as recubrían e que anos despois puidemos facer fotos de máis nitidez, teño unha visión moi distinta da de hai trinta anos, pois agora xa non me parecen tan ampulosas e herméticas: os seus rostros ovados amosan unha expresión serena e nas súas vestiduras, aínda que non con moita profundidade, prodúcense xogos de luces e sombras que dan impresión de movemento; as figuras parecen romper co espazo circundante…
Todo isto vainos aproximando ás características do barroco de finais do séc. XVII ou de principios do XVIII. Desbotando o meu xuízo anterior, é moi probable que lle poidamos atribuír a este canteiro de Tines, ademais da construción da fachada da ermida, a feitura das seis imaxes. A principal delas, a da patroa, a Virxe das Virtudes do nicho central, malia as dificultades técnicas da talla no granito, é unha figura cun aceptable grao de beleza: o seu rostro perfectamente ovado; certa elegancia no vestir cunha túnica e un manto de movidas pregas onduladas que deixan transparentar timidamente a anatomía; e, sobre todo, a dificultade técnica que supón a talla en pedra da pequena figura do neno Xesús que a Virxe sostén coas dúas mans á altura do colo. Non foi un canteiro calquera o autor de imaxes coma esta, desde logo (tampouco as outras desmerecen o labor). Haberá que pensar nun artista experimentado, e este por aquela época non pode ser outro que o tal Domingos, que xa probara a súa mestría na monumental fachada-retablo de Traba anos atrás (1716), con conxuntos escultóricos de extrema dificultade técnica coma a do Santiago ecuestre.
Canteiro soneirán
Parabéns a Neira por esta oportuna monografía e un agradecemento por forzarme a poñer ó día investigacións que medio quedaran no esquecemento. Cómpre unirmos forzas para seguir indagando na figura deste canteiro soneirán, do que Juan Félix ten datado para a súa tese en curso un retablo pétreo en Brantuas. Ben que me alegraría a confirmación da súa autoría na imaxinería pétrea no Briño, co que se revalorizaría aínda máis a ermida borneirán. No que a min me toca teño localizadas posibles obras del en Tines, Vilar e Brandoñas (os dous retablos laterais, tamén de pedra).
Coa publicación da monografía de Neira Pérez, é tempo de dar á escultura do templo o valor que merece (Foto:XMLema)