“Los alcaldes descubren que invertir en patrimonio es también fuente de riqueza”
O 29 de xullo de 2018 publicouse en La Voz de Galicia na súa edición local de Carballo un extenso artigo sobre o aproveitamento e protección do patrimonio comarcal. Nel faise referencia á intensa loita social na que esta asociación estivo moi implicada para que cousas hoxe normais puidesen ser postas en valor e outras que aínda continúan á espera da chegada do seu momento.
Reproducimos parte do artigo e incluímos link do mesmo: https://www.lavozdegalicia.es/noticia/carballo/2018/07/29/alcaldes-descubren-invertir-patrimonio-fuente-riqueza/0003_201807C29C1992.htm
Entre el ya célebre «as pedras non se comen» del entonces alcalde Alejandro Rodríguez, y que su mismo Concello, el de Vimianzo, decidiese invertir dinero en excavar un castro, comprar un dolmen y ahora dos fincas para ampliar acceso al Castillo, han pasado apenas 10 años. Pero en ese tiempo se ha producido -en parte, todavía queda camino por recorrer- un cambio de mentalidad, de visión política y económica que está llevando a varios gobiernos municipales de la zona a invertir en patrimonio. Lo hacen fundamentalmente al abrigo del éxito del Camino y de como esa proliferación de visitantes se está traduciendo en apertura de negocios turísticos, sobre todo alojamiento -ahora están de modo las viviendas de alquileres cortos- y en que esta actividad palíe la rampante pérdida de empleos en los sectores primarios.
El de Vimianzo es el caso más llamativo, porque cuenta con una estrategia clara al respecto, mucho patrimonio a conservar y también cierta disponibilidad económica, pero hay varios ejemplos más. Cabana compró en marzo por unos 40.000 euros la torre la Penela, en la que el grueso de lo que se conserva es del siglo XVII y que ahora quiere hacer visitable para los vecinos, más que nada porque está prácticamente en ruinas, pese a su declaración BIC que viene de 1994. Incluso sin salir de Bergantiños, el Concello de Ponteceso acaba de subastar por el edificio de la Fundación Torres Pujales y se lo ha quedado por 113.000 euros, y hay algunos casos más, incluso de patrimonio natural, como los de las carballeiras de Baio (Zas) y Berdeogas (Dumbría).
A todo ello hay que sumar rehabilitaciones, actividades de animación, recreaciones históricas, visitas guiadas,… En definitiva, se ha producido un cambio de dinámica en el que se entrevé que el patrimonio, la cultura en definitiva, es una parta importante para generar actividad económica a través del turismo y nadie quiere perder el tren.
Ahora bien, toda este corriente llega después de un puñado de entidades y particulares que llevan decenios predicando en el desierto y dándose de bruces con las puertas de la administración.
El que fuera concejal de Vimianzo, Moncho Gándara, y el presidente do Seminario de Estudos Comarcais Costa da Morte, Xosé María Lema, hacían ayer un somero repaso por esas batallas: Castillo de Vimianzo, Batáns do Mosquetín, Torres do Allo, Parque do Megalitismo, Penedos de Pasarela y Traba… Lema incluso cita nombres de directores de Patrimonio y técnicos destacados: Raquel Casal, Iago Seara, Ángel Sicar, Felipe Senén,… casi como si fueran familiares, por la cantidad de veces que tuvieron que lidiar con ellos, muchas veces sin éxito y otras con mayor fortuna. Por ejemplo, de Felipe Senén, considera que fue la «persoa salvadora» de los Batáns, uno de los casos que utiliza como ejemplo de «case 20 anos da nosa vida teimando», la suya y la de otras personas que cita como principales impulsores, «porque en Vimianzo había un momento asociativo bastante forte». Recuerda, por ejemplo, la limpieza reivindicativa del día de los Inocentes de 1991 impulsada por Gándara, pero sobre todo incide que desde que empezaron en pelear por los batanes en 1983 hasta que ahora están razonablemente bien gestionados por el Concello han pasado infinitos avatares. Lema incluso resalta un caso más sangrante, «o do Batanciño, que levou 19 anos», cuando se trata solo de una maqueta que la familia Ces, de antiguo batanero de Lousame cedió y que pasó todos esos años guardada en el Forno do Forte antes de llegar a su destino.
Las quejas fundamentales de esta gente que en su día peleó por lo que hoy quien más quien menos ve evidente, van hacia las administraciones, particularmente hacia alcaldes sin sensibilidad alguna al respecto o la Xunta que, por ejemplo, lleva desde el 2011 para articular un plan mínimo de valorización de los Penedos.
A longa e teimosa loita polo Conxunto Etnográfico do Mosquetín
De Xosé María Lema
Publicado no quepasanacosta.gal
Negativa da DXPatrimonio a declarar BIC o conxunto etnográfico do Mosquetín (20-07-97)
Cando hai uns días faciamos memoria (histórica, tamén) da loita de 19 anos atrás polo recoñecemento oficial da Terra de Soneira, tamén faciamos mención das angueiras a mancheas e non poucos desplantes varios que, polo menos algúns, tivemos que sufrir para salvar o enclave etnográfico dos batáns e muíños do Mosquetín do seu abandono e conseguinte destrución. Esta corta feira santa este conxunto tan senlleiro vai pasar a ser xestionado polo Concello de Vimianzo, e temos esperanza de que se inicie unha nova etapa na que se poña en valor como é debido.
Cando falo de angueiras, traballos e desplantes e mesmo desprezos non estou a falar só de min, senón de amigos e estreitos colaboradores de gran valía da Terra de Soneira, membros de asociacións culturais e veciñais que perderon moito do seu tempo para buscar a forma de que este ben etnográfico tan senlleiro, pois non chegan ós dedos dunha man os que hai en Galicia, se conservase e constituíse un lugar para atraer visitantes á comarca. De entre todos, é de xustiza salientar o labor de dous: o finado Roberto Mouzo e Moncho Gándara.
Xestións iniciadas contra 1984 (polo menos)
Aínda que unha vez os visitara na miña infancia, cando fixen as primeiras fotos dos batáns do Mosquetín foi en 1974. En 1977 publicaría o que seguramente foi o primeiro artigo sobre eles (“Notas de socioloxía e lingüística a propósito dos batáns do Mosquetín”, na revista Verba. Anuario Galego de Filoloxía, da USC).
En 1984, co apoio dos dous únicos concelleiros do grupo Unidade dos Veciños do Concello de Vimianzo (Xan García e Moncho Gándara) e da Asociación Cultural Vencello (por alí xa andaba Roberto Mouzo), fixemos xestións ante a Dirección Xeral de Patrimonio da Xunta de Galicia para que se renovase, como mínimo, o tellado; xa daquela a prensa subliñaba non só a indiferenza senón tamén a hostilidade da alcaldía vimiancesa, xa daquela con Alejandro Rodríguez (PSOE) á fronte.
Trouxemos a Vimianzo á directora xeral de Patrimonio, Raquel Casal, e conseguimos que en 1985 a Xunta teitase e tellase o edificio da parte alta, o dos tres batáns e dous muíños, e grazas a iso salváronse os aparellos do interior (que son de madeira, como ben se sabe), pois pouco máis adiante houbera grandes inundacións no río do Porto. Ese mesmo ano conseguiuse unha subvención para que un dos propietarios, José García, coa axuda dun carpinteiro bergantiñán, restaurase un dos aparellos para poñelo a funcionar despois de tantos anos sen o facer (polo menos desde 1966). Como fora seguindo a restauración paso a paso o mestre Moncho Pérez Rey, do Centro de Recursos de Vimianzo, ó final elaborouse un documental dramatizado -con actores do grupo teatral Badius de Baio- que constitúe un testemuño etnográfico único.
En 1988 os batáns volveran ó abandono, ante a indiferenza dos organismos oficiais (a do Concello de Vimianzo za era sabida, pero esperábase máis da Xunta).
Entre 1991-92 houbera unha raiola de esperanza co novo director xeral, o arquitecto Iago Seara, ó que lle remitimos un escrito cunha breve historia deste enclave que xa era citado no Catastro de Ensenada 250 anos atrás, contra 1750. Propoñíaselle que se chegase a un acordo con donos para adquirir o conxunto, pois constituiría un magnífico enclave para o turismo rural
A campaña Salvemos os batáns
Iago Seara tomara ó principio o asunto con verdadeiro interese; veu a Vimianzo e quedara impresionado á vista dos aparellos, e iso que estes estaban ben estragados (só o restaurado en 1985 mantiña o tipo). Falou cos propietarios e estes estaban dispostos a cederen o uso do conxunto restaurado. Tamén falou con Alejandro Rodríguez, o alcalde (fomos testemuñas da entrevista), propoñéndolle a formación dun convenio coa Xunta e outro cos propietarios; o Concello só tería que destinar unha persoa que velase pola conservación do conxunto. Nada: foi coma mallar en ferro frío: para D. Alejandro os edificios do Mosquetín non tiñan valor ningún.
O director xeral encargoulle ó arquitecto Pedro de Llano un proxecto de restauración e musealización do Mosquetín. Isto motivou que en decembro de 1991, convocadas polo activo concelleiro Moncho Gándara (habería que erguerlle un monumento a este home), dúas ducias de asociacións culturais e veciñais, de pais de alumnos e de amas de casa dos tres concellos da Terra de Soneira iniciaron unha imaxinativa campaña para salvar uns aparellos singulares dos que se sentían orgullosos. O acto máis mediático tivo lugar o día dos inocentes deste ano: membros de todas estas asociacións acudiron ó Mosquetín para limpar de silvas e maleza os edificios para que o arquitecto puidese facer ben as medicións. A prensa escrita e mesmo a TVG e a TVE-G cubriran a información. Manuel Rivas, que daquela vivía na Irroa (Vimianzo), escribira un retranqueiro artigo en La Voz de Galicia (“S.O.S. Salvemos o que se salvou”, 19-01-1992) parodiando a inexplicable oposición da alcaldía vimiancesa á restauración e mesmo á limpeza: “Duro con eles, señor alcalde: vaia caraduras estes das asociacións culturais, que se poñen a limpar o río en vez de emporcalo, co bonito que estaba cheo de latas e plásticos!”.
Ó final, Verba volant (“voan as palabras”), Iago Seara deixou pasar o tempo e, co seu silencio administrativo, o proxecto do Museo do Batán de Pedro de Llano esmoreceu definitivamente.
Enésimo intento de salvación: solicitude de declaración de BIC
Ano 1994. Novo director xeral de Patrimonio, Á. Sicart. Volvemos á carga e volta a empezar cun documentado escrito para informalo de todo, aínda que el ben o sabía. Pasa o tempo e nada: coma quen escoita chover. Pero nós, teimudos, dispostos a seguir perdendo batallas ata a vitoria final, coma os vietnamitas, que fronte ós americanos perderon todas das batallas pero ó final gañaron a guerra.
Xa como último recurso, en ano 1996, ó abeiro do artigo 9 da Lei do Patrimonio Cultural de Galicia, dúas ducias de colectivos da Terra de Soneira elevaron áXunta ed Galicia a petición de declaración de BIC (Ben ed Interese Cultural) do conxunto do Mosquetín.
Un ano despois, en 1997, a Dirección de Patrimonio empeza a solicitar informes técnicos a prestixiosos organismos: o Consello da Cultura Galega, o Instituto Padre Sarmiento de Estudos Galegos, Á Real Academia de Belas Artes e á Delegación de Cultura da provincia da Coruña.
Pois ben, tras os seus estudos e informacións, os catro organismos –mesmo a Delegación de Cultura coruñesa- informaron moi favorablemente para esta declaración de BIC, pero a Dirección Xeral –máis teimuda aínda que nós- fixo caso omiso dos catro informes positivos e decidiu non declarar BIC o senlleiro conxunto do Mosquetín, único en Galicia, o que supoñía que se ía deixar arruinar sen remedio. Casualmente (ou non) a noticia aparecía en El Correo Gallego (09-07-1997) ó lado doutra pola que a Xunta aprobaba subvencións cenmillonarias para a mellora do patrimonio da Igrexa: “Patrimonio pobre; patrimonio rico”.
E nisto chegou Felipe-Senén…
Abreviando: cando xa parecía todo perdido recibimos unha chamada doutra persoa que tamén merecería un monumento –polo menos na Costa da Morte- pola súa eficiencia: Felipe-Senén López Gómez, naquel momento xefe do departamento de Xestión Cultural da Deputación da Coruña (Augusto César Lendoiro era o seu presidente). Felipe solucionou o asunto decontado: “Falade cos donos e preguntádelle canto queren polos dous edificios dos batáns e muíños”. Así de simple. Moncho Gándara e o lembrado Roberto Mouzo entrevistáronse cos dous curmáns propietarios e non houbo maiores dificultades para chegar a un acordo coa Deputación na venda. As obras de restauración non tardaron en empezar ó ano seguinte. En 1999 presentouse o Plan de Musealización do técnico Paco Doval (actual director do Forno do Forte de Buño, outro ben etnográfico recuperado na época de Felipe-Senén e de Lendoiro). No 2002 iniciouse o proxecto de remate de obra. Carpinteiros da comarca coma o alemán de Calo Rupert Kolb e Martín Senande de Canduas repararan o aparello que se atopaba en mellor estado e refixeron os outros dous.
Guía dos Batáns e muíños Mosquetín (2008)
O 1º de agosto de 2005 a Deputación da Coruña, xa presidida por Fernández Moreda (PSOE) cédelle a xestión do conxunto do Mosquetín a unha asociación, nun solemne e multitudinario acto celebrado nas Torres do Allo. Fomos convidados…, pero convidados de pedra, pois ningún dos que tomaron a palabra naquel ostentoso acto fixo a máis mínima alusión ós que individual ou colectivamente loitaramos durante tantos anos (preto de vinte) pola salvación deste conxunto tan senlleiro. Fixeron tábula rasa de todo o anterior e centráronse no presente como se fose un maná que lles caera do ceo. A historia sempre a escriben os vencedores (ou non).
Iso si: como os datos para calquera publicación os tiñamos nós ninguén se puido apropiar deles. Dous libros e un documental:
- LEMA SUÁREZ, X. Mª e R. MOUZO LAVANDEIRA (2007): O conxunto etnográfico dos batáns e muíños do Mosquetín, na Terra de Soneira. Outros batáns, folóns ou pisóns de España e Portugal; Seminario de Estudos da Costa da Morte, Vimianzo.
- LEMA SUÁREZ, X. Mª e R. MOUZO LAVANDEIRA (2009): Batáns e muíños do Mosquetín. Guía breve; Seminario de Estudos da Costa da Morte; Vimianzo.
- LEMA SUÁREZ, X. Mª e R. MOUZO LAVANDEIRA (2007): Os batáns do Mosquetín, un conxunto etnográfico singular (documental en galego con subtítulos en castelán, italiano, francés e inglés); Seminario de Estudos da Costa da Morte; Vimianzo.