• info@semescom.gal

Category Archive: Uncategorised

xanFdez

Novos datos sobre o río do Porto

Por Xan Fernández Carrera

Vai para un ano da publicación do libro O río do Porto, o río grande da Terra de Soneira, un traballo elaborado por varios membros do Seminario de Estudos Comarcais da Costa da Morte (Semescom), que pretendía, como obxectivo primordial, dar a coñecer con miudeza este río soneirán, desde a súa presenza na documentación histórica e cartográfica, continuando pola descrición pormenorizada de toda a súa cunca hidrográfica, ata recoller a abondosa riqueza patrimonial que se foi creando nas súas marxes ao longo dos anos.

Os diferentes nomes que tivo este río no decorrer dos tempos, foi un dos apartados que se estudou con máis profundidade, desde a súa denominación máis antiga de Vir Fluvius, que aparece no mapa Gallaecia Ptolemaei, do libro España Sagrada (1763), do padre Flórez, e que José Cornide no seu Mapa corográfico de la antigua Galicia (1790) o identifica co río soneirán, pasando por outras designacións como «río de la Puente», «río de la Puente del Puerto», «río del Puerto», río de Baio, río Grande ou río do Porto. Capítulo elaborado con rigor documental por Xosé Mª Lema, un dos autores deste traballo. Nel móstranse abundantes referencias a textos históricos e a mapas antigos nos que se amosan as diferentes denominacións que recibiu en distintas épocas.

Desde os anos sesenta do pasado século aparece escrito baixo a designación de río Grande, denominación recente sen ningunha base histórica, recollida nos primeiros folletos informativos sobre os coutos de pesca de Baio e Ponte do Porte, e que logo pasará aos mapas, primeiro aos do exército e despois aos do Instituto Xeográfico Nacional.

A continuación vímolo representado nos rótulos situados nas pontes das estradas que atravesan a súa canle. Xeógrafos e estudosos da historia local tamén por estas datas denomínano así nas súas publicacións.

Unha das nosas intencionalidades era recuperar o nome tradicional desta arteria fluvial, que substituíse ao de río Grande, xa que esta denominación adoita atribuírselle a todos aqueles ríos de maior longura, con respecto a outros de tamaño máis reducido, como poden ser os seus propios afluentes.

 xanFdez

As máis frecuentes

Tralo estudo da presenza do seu nome en documentos e mapas históricos, comprobamos que as dúas denominacións máis frecuentes deste noso río ao longo do tempo eran «río de la Puente», que se mostra por primeira vez no mapa de Tomás López (1784), e «río del Puerto», reproducido no mapa do cartógrafo galego Domingo Fontán, elaborado entre 1817 e 1834 e publicado en París en 1845. Con este mesmo apelativo, pero en galego, reflícteo o xeógrafo Ramón Otero Pedrayo, nun artigo seu publicado no xornal A Nosa Terra en 1925.

Para a miña sorpresa, consultando hai poucos días o libro do ilustrado José Cornide, Descrición circunstanciada de la costa de Galicia, y raya por donde confina con el inmediato reino de Portugal (1764), en edición do profesor X. L. Axeitos, ao describir a costa de Camariñas, atopei esta información: «En el centro de esta bahía desemboca un río llamado do Porto, este nace más arriba de Vimianzo, baña toda la tierra de Soneira, pasa por el puente de Porto y desagua en esta bahía».

Este libro de Cornide era ben coñecido por nós, xa que o utilizaramos para outras publicacións anteriores, pero por despiste, non o consultamos para este traballo, e dáse a circunstancia que contiña unha información de gran interese para dilucidar a auténtica denominación deste río.

Nada menos que neste parágrafo aparece escrito o que nós consideramos o seu verdadeiro nome, río do Porto, así en galego, 160 anos antes de que o publicase Otero Pedrayo no xornal A Nosa Terra. E non referido só a súa desembocadura, como sucedeu nun principio co de Lézaro, para o Xallas ou Vau Çerveyro, no caso do río Castro, senón cunha intencionalidade xeral para todo o seu curso, como se pode comprobar no contido do texto.

A información que recolle Cornide consolida aínda moito máis as razóns que nós defendiamos para o cambio de nome de río Grande a río do Porto. Poucos ríos do tamaño coma ao que nos estamos a referir, dispoñían dun nome xenérico desde hai máis de 250 anos, e ademais no noso idioma, aínda que máis tarde fose traducido ao castelán ou cambiado como «río del Puente», e finalmente, en tempos do franquismo se substituíse polo de río Grande.

Por iso sería desexable que tanto os concellos que constitúen a Terra de Soneira, como os diferentes organismos da Xunta de Galicia, utilizasen na súa linguaxe oficial a denominación de río do Porto, a mesma que debería constar na cartografía do Instituto Xeográfico Nacional.

Para incrementar o coñecemento do río soneirán e espertar unha maior sensibilidade de cara a súa conservación, propuxémonos tamén a programación de rutas por diferentes tramos do seu curso. No pasado outono o Semescom organizou unha primeira polo curso medio, guiada por Xosé Mª Lema, coa participación dun nutrido número de asistentes.

Para este próximo sábado 7 de marzo temos programada unha segunda para percorrer o curso alto, un dos tramos de maior beleza, sobre todo nos espazos das fervenzas do Rabiñoso, Parga e Budián. Esta andaina será guiada por outro dos autores do libro, Evaristo Domínguez Rial, excelente coñecedor desta parte do río.

O proxecto dos Penedos de Traba e Pasarela, “en serio”, desde hai ben anos

Chamoume a atención este titular de QPC do pasado 14 de novembro: “Os Concellos de Laxe e Vimianzo retoman, en serio, o proxecto dos Penedos de Traba e Pasarela”.

Este engadido “en serio” é un tanto ambiguo, pois parece dar a entender que con anterioridade todo o que se traballara pola salvación e posta en valor desta área singular fora “peccata minuta”, uns enrediños de nada. Estou seguro de que este titular foi un lapso sen malicia, mais, para que ninguén o interprete doutro xeito, é a ocasión de presentar un informe máis ou menos exhaustivo do que se leva traballado polos “penedos que Traba e Pasarela cercan” (E. Pondal) no Seminario de Estudos da Costa da Morte (SEMESCOM) e, en particular, por parte do compañeiro que máis se implicou: o xa falecido Roberto Mouzo Lavandeira.

A maior parte desta información está contida no libriño que aparece encol da mesa na fotografía da noticia:  Guía dos Penedos de Pasarela e Traba” (SEMESCOM, Vimianzo, 2012), da autoría de J. R. Vidal Romaní, R. Mouzo e X. Mª Lema.

  • Ano 1997: a asociación cultural Adiante Soneira denuncia a apertura dunha canteira ilegal na base da chamada Pedra da Cachucha. Este colectivo, a través dos seus voceiros Roberto Mouzo e Manuel Rivas, fixo oír a súa voz e logrou paralizar as obras, pero alí quedou unha “ferida” ben notoria.
  • Ano 2006: unha empresa de granitos volve á carga e o daquela alcalde de Vimianzo proclamaba que estaba disposto a concederlle permiso para abrir unha canteira.
  • 14-02-2006: Carlos Aymerich e Pablo González Mariñas, deputados do BNG, presentan no Parlamento de Galicia unha proposición non de lei para declarar este recinto “monumento natural”.
  • A favor da protección dos Penedos escribiron artigos na prensa M. Sánchez Dalama; Xan Fernández, Manuel Vilar, Vicente de Lema, S. Garrido, J. R. Vidal Romaní, L. Giadás, X. Ameixeiras, M. Suárez, X. M. Pereiro, X.L. Méndez Ferrín…
  • 11-06-2006: baixo o lema Salvemos os Penedos! varias asociacións culturais e ecoloxistas galegas levaron a cabo unha marcha de máis de 300 persoas. Manuel Rivas, Premio Nacional de Literatura, lería o manifesto titulado “A fermosa xeografía da dignidade”. O SEMESCOM publicou para esta marcha postais, pósters e camisetas alusivas a este evento.
  • 3-07-2006: representantes do IEB, Adega-Bergantiños, do SEMESCOM e o director do Instituto Xeolóxico de Galicia, J.R. Vidal Romaní, entrevistámonos con José Benito Reza, Director Xeral de Conservación da Natureza, da Consellería de Medio Ambiente do goberno bipartito PSOE-BNG, para conseguir a protección destas “formacións graníticas únicas no mundo” (Vidal Romaní).
  • Decembro 2006: como consecuencia desta entrevista, a Consellería de Medio Ambiente encárgalle ó catedrático de Xeografía da USC, Augusto Pérez Alberti, un estudo xeomorfolóxico, xeográfico, estatístico e paisaxístico do recinto.
  • 3-10-2007: o Concello de Vimianzo, co voto favorable dos grupos do PSOE e do PP e o contrario do BNG, traslada á Xunta o expediente para dar licenza á canteira.
  • 4-11-2007: malia as presións, os veciños de Pasarela, impulsados pola mocidade, rexeitan a canteira e móstranse decididamente favorables á conservación dos Penedos.
  • 12-12-2008: anúnciase na prensa que, a raíz do informe do equipo da USC favorable á preservación da área, a Consellería de Medio Ambiente (presidida por Pachi Vázquez, do PSOE) tomou a decisión de protexer os Penedos e rexeitar a canteira “por ser incompatible coa protección do conxunto xeolóxico”.
  • 14-01-2009: publícase no Diario Oficial de Galicia (DOG) a Declaración de Paisaxe Protexida para os Penedos de Pasarela e Traba, a única de toda Galicia, xunto con Pena Corneira (O Ribeiro, Ourense). En base a esta declaración a Xunta de Galicia comprometíase a poñer en valor esta área, rexenerándoa e preparándoa para o aproveitamento turístico.
  • Eleccións de 2009: cambio de goberno na Xunta de Galicia. Resultou vencedor A. Núñez Feijoo, e este cambio de goberno resultará fatal para a promoción dos Penedos, pois a nova Consellería do ramo ignorará por completo o compromiso adquirido oficialmente.

2. Gravación Os Penedos de Pasarela, a arte dos dedos do tempo (XMLS)
Un momento da gravación do documental “Os Penedos de Pasarela e Traba, a arte dos dedos do tempo”, coa participación activa de Roberto Mouzo (2009).

  • 19-12-2009: o SEMESCOM presenta en Pasarela, no local da A. de VV., o documental “Os Penedos de Pasarela e Traba, a arte dos dedos do tempo”

  • 19-06-2010: O SEMESCOM entrega en Pasarela os premios do “I Certame de Poesía dos Penedos de Pasarela e Traba”, para rapaces e adultos. Publicaríase ó ano seguinte co título “Cando vos vexo, Penedos”.
  • 1906-2010: Neste acto tivo lugar unha conferencia estelar do catedrático de Xeoloxía da Universidade da Coruña, Juan R. Vidal Romaní (aquí embaixo), sobre a orixe xeolóxica dos Penedos.

3. Conferencia de Vidal Romaní (19-06-2010)

  • 2010: publicación do libro colectivo “A Terra de Soneira, no corazón da Costa da Morte” (Eds. Xerais, Vigo), no que aparecen as rutas dos Penedos de Pasarela e Traba e a dos penedos do Piñeo (autoría de Roberto Mouzo).
  • 2-06-2012: o Concello de Vimianzo, xa presidido por Manuel Antelo, organiza unha marcha a pé desde Vimianzo a Traba, cunha visita ós Penedos para conmemorar o sexto aniversario da manifestación de 2006. Operarios municipais rozaron o monte para facilitar o acceso ás principais pedras multiformes, operación de limpeza que se repetiría en anos sucesivos.
  • 2012: publicación da “Guía dos Penedos de Pasarela e Traba”, xa citada.
  • 29-12-2012: o SEMESCOM coloca en Pasarela un gran panel informativo sobre a ruta dos Penedos, deseñado por Roberto Mouzo (aquí embaixo).

4. Panel informativo en Pasarela, 2012 (R. Mouzo)

  • 2013: conferencia en Pasarela do filólogo ourensán Vicente Feijoo: “Os nomes dos penedos en Galicia: ritos, cultos e lendas”.
  • 14-04-2015: Andaina “Os Penedos: moito máis que pedras”, organizada polo Concello de Vimianzo, que xuntou gran cantidade de sendeiristas (aquí embaixo). Como novidade: sinalización das principais formación pétreas con fotografías.

5. Andaina 'Moito máis que pedras' (11-4-2015)

  • Finais 2015: o SEMESCOM publica dous calendarios para o ano 2016: “Penedos de Pasarela e Traba. Moito máis que pedras”. En 2009 xa se publicara outro.
  • 2016/17: o goberno de Antelo Pazos logra as autorizacións de todos os propietarios de Pasarela para  acceder ás principais formacións pétreas; isto facilitou unha maior limpeza dos accesos.
  • 2017: o Concello de Laxe, por medio da Concellería de Comercio, Hostalería e Turismo, que dirixía Xosé M. Pose, incorpórase de cheo á loita pola promoción dos Penedos como “espazo paisaxístico, xeolóxico, natural, histórico, lendario e literario”.
  • 2017: o Concello de Laxe organiza excursións guiadas ós Penedos e coloca sinalizacións.
  • 1-06-2018: acto conxunto dos Concellos de Laxe e Vimianzo (“Un impulso ó Plan de Conservación”) que marca o inicio dunha esperanzadora etapa, pois incrementáronse as visitas guiadas de colexios e asociacións. Tamén se incrementaron as conferencias con imaxes, en Laxe e Vimianzo.
  • 14-01-2019: cúmprense dez anos da declaración dos Penedos como Paisaxe Protexida. A Xunta de Galicia, que tiña a obriga legal de poñer en valor este espazo xeolóxico único, non está nin se lle espera. Ó cumprirse esta década, unha delegación dos dous concellos fora falar coa máxima responsable da Consellería de Medio Ambiente, que volveu dar a calada por resposta.

En suma, celebro sinceramente que non se corte a colaboración iniciada na lexislatura anterior entre os Concellos de Laxe e Vimianzo para que por fin triunfe esa proposta de “impulsar decididamente a posta en valor da Paisaxe Protexida dos Penedos de Pasarela e Traba” contida na declaración final da recente reunión de Vimianzo. A presenza dos técnicos municipais María Mato e Víctor Santos é toda unha garantía. Tamén espero que máis cedo que tarde tome corpo esa “reunión urxente coa Consellería de Medio Ambiente, Territorio e Vivenda co obxecto de ratificar a redacción dun Plan de Conservación e Protección dos Penedos”. Fago votos para que agora a Consellería do ramo abra a porta que tiveron fechada durante máis de dez anos e responda “en serio” -é dicir, con feitos-, e non con “boas palabras”, pero vacuas, como fixo ata agora.

Xosé Mª Lema, Presidente do Seminario de Estudos da Costa da Morte

 

2019-11-03

A «Translatio» de Cereixo: unha xoia única en Galicia

Publicado orixinalmente en La Voz de Galicia (31/10/2019)

En contra do que se pensa, Santiago non foi un santo moi popular en Galicia («máis internacional que galego», tense afirmado), pois o seu culto, oficial de máis, asociábase a tributos fiscais, coma o pagamento do Voto de Santiago. Tampouco foi para os galegos un santo tan avogoso e terapeuta coma outros.

Non estrañe, logo, que o culto ó fillo do Cebedeo non sexa moi notorio en Galicia. Así e todo, no territorio dos arciprestados de Soneira e Nemancos Antigo (a escisión de Duio data de 1959) e catro freguesías do oeste do de Céltigos, 82 parroquias en total, atopamos a súa imaxe en vinte, o 24,4 % do total, unha porcentaxe apreciable. Quizais influíse nisto a presenza no territorio de dous importantes lugares ligados ó culto xacobeo, Fisterra e Muxía, adobiados con lendas xacobeas desde os tempos medievais.

A moeda do Adro Vello (OGrove) exposta no Museo das Peregrinacións de Santiago -rutaphaenomenons.me

A moeda do Adro Vello (OGrove) exposta no Museo das Peregrinacións de Santiago -rutaphaenomenons.me

 

Tamén chama a atención que das nove iconografías xerais xacobeas se rexistren ata sete nas igrexas e santuarios da Costa da Morte. Poucas zonas poden presumir desta variedade: desde as 17 imaxes do Santiago peregrino ás senlleiras de Santiago axeonllado ante Virxe da Barca e a xacente na nave da “translatio” do tímpano de Cereixo, que focalizou o simposio vimiancés. Das catro representacións máis antigas da translación dos seus restos de Palestina ó Finis Terrae galaico, dúas están en Galicia. A máis antiga é unha pequena moeda (13 mm e 0,28 g) atopada na necrópole do Adro Vello (O Grove) e depositada no Museo das Peregrinacións de Santiago. Fora acuñada na ceca compostelá reinando Fernando II de Galicia e León (1157-1188). No reverso vese o costado dunha embarcación de táboas curvadas, sen remos nin velas (manum Dei gobernante, guiada pola man de Deus), cunha cruz por mastro, a lenda S. IACOBI e tres personaxes na borda (o seu corpo e dous discípulos).

As dúas escenas do tímpano de Cereixo (foto X.Mª Lema)

As dúas escenas do tímpano de Cereixo (foto X.Mª Lema)

A segunda representación é a nosa da porta sur da igrexa de Cereixo, a primeira en pedra, de finais do séc. XII. José R. Ferrín (1999), a quen seguimos, di que aquí hai dúas escenas superpostas. Unha no tímpano, a ‘translatio’: unha nave sen mastro, sen remos nin velas; ondas mariñas esquematizadas; o Apóstolo xacente e sete figuras na borda (a central de maior tamaño). A outra, nas dúas claves do arco: un personaxe cun báculo e un anxo cun incensario; trátase da esquematización dunha miniatura do Tombo A da catedral de Santiago, onde aparece o bispo iriense Teodomiro descubrindo a tumba apostólica cun anxo turiferario.

O capitel da catedral de Tudela (foto J. A. Olañeta, www.claustro.com)

O capitel da catedral de Tudela (foto J. A. Olañeta, www.claustro.com)

As outras ‘translatios’ de Tudela e Lleida

Tamén procurei amosar imaxes dos outros dous relevos da translación case contemporáneos do de Cereixo. Atópanse en senllos capiteis: un no claustro da catedral de Tudela (Navarra) e o outro na ábsida da catedral vella de Lleida. Nos dous casos hai outras dúas escenas máis relacionadas co martirio de Santiago en Xerusalén (unha delas, a súa decapitación). No tocante ó tema común, hai semellanzas con Cereixo nas naves sen mastro, sen remos nin velas das dúas, así como nas esquemáticas ondas mariñas e a presenza de varias figuras na borda. No de Tudela vese o corpo xacente do Apóstolo, mentres que no de Lleida vai encerrado nun sartego.

O capitel de La Seu de Lleida (foto Gemma Malé)

O capitel de La Seu de Lleida (foto Gemma Malé)

Aventurei que inspiración do relevo de Cereixo podería vir do priorado de San Xián de Moraime

Deixei no aire algunhas preguntas en espera de que alguén máis versado as conteste.

-¿Quen mandaría esculpir na humilde igrexa de Cereixo un relevo con este tema cando a lenda situaba en Iria Flavia (Padrón) o desembarque da nave pétrea?

-Aventurei que para min a inspiración do relevo de Cereixo tivera que vir do priorado de san Xián de Moraime, mosteiro que no século XII mantiña o seu poder en toda a área fisterrá.

Cereixo e Moraime

José R. Ferrín afirmaba que fora o mesmo obradoiro de canteiros o que esculpira os tímpanos das portas meridionais das igrexas de Cereixo e de Moraime (neste é a Derradeira Cea a representada), pois teñen os mesmos esquemas compositivos. É de supoñer que os monxes de Moraime quererían promover Cereixo como porto de entrada de peregrinos, e ¡que mellor que recibilos nesta igrexa coa escena orixinaria do culto xacobeo! A pequena vila de Cereixo tamén gozaba neste tempo do favor do rei Afonso IX (VIII) de Galicia e León, pois sábese que a visitou polo menos dúas veces: en xuño de 1200 (viría inaugurar a igrexa?) e no ano 1228.

Algo especial debía ter este lugar, dada a querenza do monarca polos seus veciños, ós que favoreceu cunha carta-pobra, privilexio que os liberaba do xugo feudal.

Celebramos que con simposios coma este Vimianzo continúe destacando na liña de poñer en valor o rico patrimonio artístico, monumental, etnográfico e paisaxístico do seu concello.

(*) Xosé Lema Suárez é doutor coa tese «A arte relixiosa na Terra de Soneira» e autor de numerosos libros.

3. Os viaxeiros nas ruinas do priorado de Llanthony (Foto XMLS)

Polo país de Gales e suroeste de Inglaterra. Unha crónica de Xela Cid. (19-28 de agosto de 2019)

Como cada verán dos últimos once anos, con agosto chegou a actividade cultural e lúdica máis esperada do Semescom: A VIAXE.
O novo destino afastounos durante dez días da vida cotiá, doméstica, da casa en definitiva, enchéndoa de novidades, incertezas, humor, colaboración, e nesta ocasión de moitas estreituras.
Navegamos polo Golfo de Biscaia e a Canle da Manga, e no bus percorremos as terras do Sur de Inglaterra e o País de Gales.
Un primeiro madrugón para chegar ó punto de encontro en Guitiriz e comezar un tempo de folganza activa para descubrir un anaco máis de Europa.
Un dos obxectivos iniciais destas viaxes foi o coñecemento dos países atlánticos como Cornualles, a Bretaña francesa e Irlanda, sempre na busca das conexións galegas coas nacións con raíces celtas.
Despois de dous anos seguidos pola cálida Provenza e a costa lígur italiana no Mediterráneo, a viaxe deste ano foi o retorno á xeografía das brétemas, á chuvia e á luz grisácea. Volvemos mirar ó Atlántico.
Gales agasallounos coa primeira sorpresa: unha climatoloxía inesperada, días de luz, sen chuvasqueiro nin paraugas. Deben ser cousas do cambio climático que se manifesta en todo o planeta.

Xogos didácticos medievais no castelo de Beaumaris (XMLS)

Xogos didácticos medievais no castelo de Beaumaris (XMLS)

Foron xornadas de mar e terra, dúas delas completas mariñeiras. Ida e volta a bordo do ferry “Pont-Aven” do “Britanny Ferries” entre Santander e Plymouth. Unha experiencia pracenteira para a maioría, un minicruceiro, e algo menos para os que se senten perdidos e mareados ó non ter os pés na terra. Resultou unha travesía tranquila dada a bravura destas augas, un tempo de lecer para a conversa, a lectura, o xogo ou sinxelamente gozar mirando o mar albiscando golfiños, mascatos e aves de mar adentro.
Sobrepasada a punta francesa de Pern, na illa de Ouessant (Bretaña), entramos na Canle.
O historiador Xosé Mª Lema, aproveitou para contar a orixe dos catro faros de Eddystone. Faltaban unhas catorce millas para chegar ó porto de Plymouth cando pasamos preto do cuarto que emerxe no medio do mar. Ó pé sobresae un penediño onde estivo ancorado o terceiro ou Torre de Smeaton, quen seica se inspirou nun carballo para erguer este primeiro faro de pedra lonxe da costa. Hoxe xa en terra, nun outeiro preto da Cidadela Real, mirando ó mar, loce franxas vermellas e brancas. Ó regreso, antes de levar áncoras, permitiunos facer as últimas fotos ó seu carón e despedírmonos de Inglaterra. Unha fermosa historia. É un xeito diferente de chegar á Illa de Gran Bretaña.
Foi unha viaxe a un país máis pequeno ca Galicia, apreixado entre o inmenso Atlántico e a poderosa Inglaterra.
As peripecias xa comezaron nos pequechos camarotes dobres do barco, onde moitos se afanaron na busca da segunda cama ben agochada colgada do teito. O anecdotario comezaba a  agromar.
Tan pronto pisamos terra e subimos ó noso autocar da empresa Lázara, para encamiñarnos a Bristol, Lema puxo en marcha sen perda de tempo as parolas rodantes, “Rolling Talk”, en galés Sgwrs dreigl, que amosa a dificultade de pronunciación para nós desta lingua supervivente de orixe celta.
De Plymouth levou áncoras o Beagle hai case douscentos anos con Darwin a bordo  como naturalista, para dar unha das voltas ó mundo máis fascinantes, con efectos científicos e sociais sorprendentes. Este feito serviu de base para que Xela Cid falara dos grandes científicos e naturalistas ingleses e galeses, afondando en dúas figuras do século XIX, o inglés Darwin e o galés A. R. Wallace, pois ambos chegaron á formulación da revolucionaria Teoría da Evolución.
Días máis tarde unha grata sorpresa, por non prevista; a visita á interesante cidade (xa inglesa) de Shrewsbury onde nos achegamos a casa natal desta singular figura, Charles Darwin.
Bristol deunos paso para o noso destino galés. Pero antes detivémonos nesta cidade inglesa atravesada polo río Avon e asentada na desembocadura do Severn que forma a Canle de Bristol. Sempre presentes os vellos peiraos comerciais, hoxe renovados como pubs e tabernas onde corren as pintas de cervexa e o ron, e aínda resoan os ecos de Stevenson e A Illa  do Tesouro ou John Cabot, o Cristovo Colón de Bristol.
Dende o símbolo da cidade, a ponte suspendida de Clifton sobre a gorxa do Avon deseñada por Bruel, deixamos Inglaterra.
No terceiro día por fin tomamos contacto con Gales, e fixémolo seguindo a súa fronteira invisible e o val do río Wye, declarado lugar de excepcional beleza no tramo final ata chegar ó Severn. Separa Gales de Inglaterra con sendeiros por ambas marxes.
“Onde está a fronteira? -pregúntalles Saramago no confín entre España e Portugal ós peixes que, no mesmo río, segundo esvaren por unha marxe ou pola outra, nadan agora no Duero, agora no Douro.
Esta fronteira galesa de grande tensión, está ben marcada pola presenza de numerosos castelos defensivos.
O escritor Claudio Magris que meditou sobre o tema di: «Non hai viaxes sen que se crucen fronteiras políticas, lingüísticas, sociais, psicolóxicas… Traspasar as fronteiras; tamén amalas -por canto definen unha realidade, unha individualidade, darlle corpo saíndose do indistinto- pero sen idolatralas, sen facer delas ídolos que esixen sacrificios de sangue.»

3. Os viaxeiros nas ruinas do priorado de Llanthony (Foto XMLS)

Os viaxeiros nas ruinas do priorado de Llanthony (Foto XMLS)

No val idílico do Wye aparecen as primeiras abadías do século XII, ou mellor os seus esqueletos, a cisterciense Tintern e a agostiña Llanttony Priory.
É aquí onde comezamos a comprender, noutra orde de cousas, que o bus era moi cómodo, pero grande de máis e as estradas estreitas. Houbo que manobrar. Unha constante na viaxe, esgotadora para Pablo Bustelo, condutor e amigo do Semescom. Un reto superado que xa consta no seu currículo.
Non quedou outra que renunciar ó miradoiro do Niño da Aguia, chegar ós altos do Hay Bluff e ata o emblemático pobo literario e cheo de librerías de Hay-on-Wye.
Compensáronse estas perdas con outras visitas non previstas que Chus Barbeira, gran organizadora de todo isto, e o inquedo e xeneroso buscador de información, o arquiveiro Pablo Sanmartín, foron destapando e encaixando cada día coma pezas dun quebracabezas. Isto foi, realmente, circular por Gales.
Estamos no primeiro Parque Nacional e o último declarado no 1957, o Brecon Beacons. Montañas baixas onde sobresae a cima chata do Pen y Fan de 886 m, o punto máis alto do Sur de Gales. A metade occidental, Xeoparque Europeo dende 2005, inclúe un labirinto de covas calcáreas visitables. Nesta cadea de vellas montañas do sur están as Negras do Oeste e Leste, o Brecon e un gran bosque, antigo coto de caza.
Dúas vilas representativas: Crickhowell, chea de flores na rúa principal e as ruínas dun castelo de fondo e Brecon, antigo lugar con edificios xeorxianos, puxeron punto final a este primeiro día en Gales.
O centro do país está ocupado polos Montes Cámbricos con aldeas e granxas illadas.
Dise de Gales que toda a historia da Terra se pode reconstruír a partir das súas paisaxes. Montañas antigas formadas na oroxenia caledoniana, un pouco máis vellas cás galegas da hercínica, ambas durante o Paleozoico.
Nestas terras están representados todos os períodos da Era Primaria. O nome do Cámbrico vén da forma latina de Gales, Cambria. O Ordovícico e Silúrico das tribos celtas dos ordovicios que ocuparon o norte e centro do país e dos siluros no sur; o Devónico do condado de Devon e o Carbonífero das capas de carbón atopadas nas rochas británicas.
Seguindo o rumbo leste-oeste e sur-norte a expedición móvese polo perímetro de Gales. Cada zona ten personalidade propia marcada pola fronteira, o mar, as montañas e a situación dos tres Parques Nacionais.
O cuarto día dedicouse á capital do país -dende 1955-, Cardiff, e a toda a área carbonosa do sur, que no XIX viviu a idade de ouro en plena revolución industrial. De camiño, Caerleon ou forte das lexións, nas antigas terras dos siluros. Nesta área arqueolóxica poden distinguirse o que foron edificios romanos como o hospital, as termas, os barracóns, os baños militares e o que queda dun anfiteatro circular, que a tradición local vencella coa Táboa Redonda Artúrica.
Pepe Carballude achegou os seus coñecementos do mundo romano facilitándonos a comprensión destas estruturas.
Cardiff foi o maior porto carboeiro do mundo no XIX. O seu centro está dominado polo gran castelo normando e animadas galerías vitorianas. Na desembocadura do Taff sitúanse os peiraos construídos polo Marqués de Bute. Nesta zona está, entre outros, o edificio levantado no 2006 da Asemblea Nacional de Gales, constituída en 1997.

5. Castelo de Caerphilly, rodeado de lagos artificiais (foto XMLS)

Castelo de Caerphilly, rodeado de lagos artificiais (foto XMLS)

Tras a visita ó segundo castelo máis grande do Reino Unido, rodeado de auga e o primeiro concéntrico da Gran Bretaña, Caerphilly, chegamos a cidade de Neath para pasar a noite.
A aula móbil segue funcionando e Rosa Vilariño introduce as súas  “Pequenas pinceladas gaélico-galegas na nosa cultura.”
A seguinte xornada achegounos ó segundo Parque Nacional marítimo-terrestre, o Pembrokeshire, con 400 km de costa virxe incluídos.
Un atraso por problemas técnicos impediu ver a cidade  medieval de Tenby. Fomos directos a Saint-David’s, pequena cidade cunha xigantesca catedral. Nunha contorna espectacular, no punto máis occidental do sendeiro da costa érguese este monumento relixioso, o máis importante de Gales  dedicado ó patrón do país.
Atrás quedou Swansea, berce do bardo máis nomeado, Dylan Thomas, e tamén o pobo de Laugharne no esteiro do Taff onde viviu os últimos anos nunha cabana, hoxe museo dedicado a súa vida e obra. E o mito pervive.
Aínda que non puidemos ver estes lugares, sempre cómpre deixar algo, Miro Villar, o poeta, fixo unha cala sobre a poesía galesa contemporánea destacando na narrativa Roald Dahl e o poeta Dylan Thomas. O mellor, o recital que nos ofreceu.
Este foi o día máis longo no bus. Atravesamos o país do sur ó norte para chegar a Llandudno a durmir xa entrada a noite, onde o decadente gran hotel, un emprazamento único nos acubillou.  Alí sentíase un fóra do tempo.
Atrás fomos deixando unha costa de difícil acceso con praias, cantís, unha xeoloxía complexa, unha rica flora e fauna aviar. No 1970 inaugurouse un sendeiro de case 300 km que no 2011 recibiu o segundo premio ó mellor destino costeiro do mundo.
Unha paradiña en Aberystwyth cun gran paseo marítimo de fachadas vitorianas. Aquí en 1984 A. X. Canosa, de Coristanco, creou a primeira páxina web en galego.
Así chegamos ó norte, a zona louseira cunha produción actual moi minguada. Muros, tellados e ata os dolmens son deste material.

Un dos dolmens da illa de Anglesey (foto XMLS)

Un dos dolmens da illa de Anglesey (foto XMLS)

O sexto día foi completo. Pódese dicir que se cumpriron todos os obxectivos desta viaxe. Fomos a Illa de Anglesey, chamada a nai do País de Gales  pola abundancia de cereais, atravesando o estreito de Menai por outra das pontes de Telford. E vimos: unha das fisterras galesas, Holyhead, na Illa de Holy;  o faro de South Stack; a torre de observación de aves Elin’s; o poboado da idade do ferro Holyhead Mountain Hut Circles; o dolmen de Trefignath e a vila co nome máis longo, Llanfairpwllgwyngyl… etc., etc. (ata 58 letras).

O grupo co cartel do topónimo máis longo do mundo (Llanfair P.G.)

O grupo co cartel do topónimo máis longo do mundo (Llanfair P.G.)

Aínda deu tempo a pasear pola fermosa localidade de Conwy. Visitamos o castelo onde se estaba celebrando unha festa medieval e achegámonos ó peirao para ver a casa máis pequena de Gales.
Un día máis no norte permitiunos ver algúns dos castelos que EduardoI, o conquistador de Gales, mandou construír, coma os de Caernarfon ou Beaumaris.

As chaves da Coruña (1809), no Museo dos Fusileiros de Gales, castelo de Caernarfon (foto XMLS)

As chaves da Coruña (1809), no Museo dos Fusileiros de Gales, castelo de Caernarfon (foto XMLS)

O último Parque Nacional visitado, nun domingo luminoso de agosto, foi Snowdonia, coas montañas máis altas e moita xente. Pagamos o prezo de non poder aparcar en Beddgelert e non chegar a Llamberis ó pé do Snowdon de 1085 m, o teito de Gales e o segundo pico de Gran Bretaña. Pero si gozamos de perfectos vales glaciares, lagos e fervenzas. Nesta zona explotáronse as grandes minas e canteiras de lousa no XIX, que deixaron a súa pegada na paisaxe ata hoxe. Galicia aínda produce moita lousa xerando un gran impacto ambiental sobre todo na zona do Valdeorras.

Un dos lagos do Parque de Snowdonia .

Un dos lagos do Parque de Snowdonia .

Abandonamos finalmente a baía de Llandudno coa lembranza de Alicia no País das Marabillas e a estatua do coello branco, e saímos de Gales.
Tras unha breve visita a cidade de Shrewsbury -inglesa, pero lindeira co País de Gales-, Manuel Chouza falou do fenómeno da especiación para despedir a Darwin.
Un par de horas para pasear pola gran cidade inglesa de Birminghan. Vimos as barcazas pintadas de vivas cores espalladas polas canles, a monumental praza da Vitoria e o  futurista edificio da biblioteca.
Unha última parada para ver a gran catedral de pedra de gra vermella de Worcester e chegar a durmir a Gloucester. Pola mañá entramos na súa catedral de altas columnas e traballado claustro con bóvedas en abano, unha auténtica filigrana.

15. Bóvedas góticas en abano do claustro da catedral de Gloucester (foto XMLS)
Fechamos este percorrido circular na cidade de Plymouth e embarcando novamente con destino a Santander.
Toca xa facer algunhas reflexións. Gales e Galicia comparten unha natureza prodixiosa, máis degradada a nosa. En Inglaterra e Gales semella que o ser humano ten menos impacto na modificación da paisaxe e adáptase a un medio cuxa conservación é prioritaria.
Gales ten bosques autóctonos marabillosos, montes e beiras de ríos cheas de árbores coma carballos, castiñeiros, freixos, faias, pradairos, abeleiras, bidueiros, tileiros e vellos teixos. Exemplares centenarios acá e acolá cinguidos dun verde case artificial onde pastan miles de ovellas. Esta é a estampa permanente deste país.
O bosque vai a menos en Galicia. Un dos nosos poetas da terra, Uxío Novoneyra, nun dos seus poemas d’Os Eidos lémbranos da insignificancia  do “home” diante da natureza. Depredador insaciable de canto recurso hai no planeta, incapaz de deter o tren dunha vida non sostible, o poeta do Courel devólvenos por un intre ó lugar de onde vimos.
«Courel dos tesos cumes que ollan de lonxe
Eiquí síntese ben o pouco que é un home!»
Xa na casa, despois de dar voltas por Gales, despois de que as pólas das árbores nos abrazaran polas estradas e puliran un pouco o bus, despois de poñernos tan difícil transitar por elas, de impedirnos avanzar e chegar ás aldeas e viliñas máis agochadas ou ir dende ó sur ó norte dunha tirada por limitacións hoteleiras, temos que recoñecer que ó mellor este é o xeito de manter unha natureza envexable.
Cada viaxe, di Magris, ten a súa medida, o seu ritmo, o seu paso e a súa respiración. E Gales impuxo a súa lentitude, a súa calma e sobre todo as súas estreituras.
Penso que o grupo superou todas as dificultades, e facilitou a convivencia e harmonía entre todos para facer posible o soño desta viaxe .
Antía, Mariña e Roi, a mocidade do grupo, xunto con Xela, na última cea en terra inglesa, en Gloucester, despediron a viaxe agradecendo á dirección do Semescom o traballo de todo o ano. Sen Chus e Lema  autores da Guía  “Do País do Gadis ao País de Gales” que informan e animan no bus permanentemente, nada disto sería posible.
Tamén deron as grazas ós que axudan a maiores, ós que escriben e falan na aula móbil como Xosé Mª Lema e Antón García Losada que proporcionan unha completísima recensión histórica e xeográfica do país visitado, así como o noso xornalista Xosé Ameixeiras que fai as fotos do grupo e escribe as crónicas xornalísticas durante a viaxe para dar a coñecer esta actividade. Non menos importante son os que escoitan e respectan as informacións que se lles proporcionan, aínda que ás veces son eles ou que están máis ó tanto do asunto; non é pouco, desde logo.
Esta xente miúda pon a nota de esperanza e xuventude nun grupo que en por si desborda unha madurez vital extraordinaria.
As persoas que por vez primeira viaxan con este grupo quedan sorprendidas gratamente ó descubrir a fórmula xenuína do Semescom: todo moi concentrado, intenso pero eficaz.
Mais a maxia pona o ambiente que se crea neste grupo que zumega curiosidade, cultura, sinxeleza e amizade, que fai esta viaxe única no seu xénero.
Só queda pois esperar que novas ideas flúan para abordar novos retos, novos obxectivos, que traerán máis viaxes.

Croeso Galicia
Benvidos a casa.

manuel Vilar director MPG

O antropólogo muxián Manuel Vilar Álvarez, novo director do Museo do Pobo Galego

A proposta da comisión nomeada polo Consello de Goberno do Padroado do Museo do Pobo Galego, e de entre 12 aspirantes, esta mañá día 25-05-2019 a asemblea xeral dos patróns e patroas aprobou por unanimidade elixir o antropólogo muxián Manuel Vilar Álvarez novo director do Museo do Pobo Galego, en substitución de Carlos García Martínez, recentemente falecido. É unha honra para as comarcas do ámbito da Costa da Morte, e para o Seminario de Estudos Comarcais en particular (pois é socio fundador e actualmente directivo) que un conveciño, compañeiro (e amigo) sexa escolleito para un cargo de tanta importancia e responsabilidade, e, precisamente no ano Antonio Fraguas, que foi o segundo presidente do Museo, o gran museo etnográfico de Galicia.
Licenciado en Xeografía e Historia e máster en Xestión de Patrimonio Cultural, Manolo Vilar leva anos colaborando co MPG e comisariando algunhas das súas exposicións. Xuntos publicamos “Os faros da Costa da Morte (Galicia)” (Asoc. Neria 2001), libro pioneiro na Ruta dos Faros. Co patrocinicio do Seminario de Estudos da Costa da Morte publicou “Romarías da Costa da Morte” (2011, con Xan Fernández Carrera), “Os cruceiros máis sobranceiros da Costa da Morte. II. Comarca de Fisterra e concellos de Mazaricos e Carnota” (2015) e dirixiu os documentais “Faros da Costa da Morte” (2010), “As imaxes de Santiago nas igrexas e santuarios da Costa da Morte” (2011) e “A romaría da Barca” (2012). Estes documentais pódense descargar libremente no web do Semescom (www.semescom.gal). Acaba tamén de publicar “O camiño de Santiago a Muxía por Brandomil” (Alvarellos 2019). Moitos parabéns a Manuel. Unha vez máis: Orgullosos dos nosos!

Xosé María Lema Suárez, presidente do SEMESCOM
(Na 1ª foto, con Manolo Vilar no xantar do Padroado do MPG, tras a súa elección)

presentacionTEO

Unha «rara avis» no eido editorial galego

Por Pablo Sanmartín

O novo libro editado polo SEMESCOM (Seminario de Estudos da Costa da Morte) é un ensaio pioneiro ó abordar como ámbito de estudo a bacía dun río e facelo dende diferentes perspectivas (xeográfica, histórica, etnográfica, lingüística, económica, turística, etc.). Un río que vertebra un territorio intensamente antrópico e cheo de contrastes como é “a Terra de Soneira, no corazón da Costa da Morte” como intitulaba outro dos libros que coordinou no seu día Xosé María Lema Suárez.

Unha obra colectiva de catro soneiráns, Evaristo Domínguez, Xan Fernández, Moncho Gándara e o propio Xosé Mª. Lema, namorados do seu territorio vital, e que analizan polo miúdo este fío de vida que agroma en diferentes fontes da aba oriental da Serra do Bico de Meda, linde natural coas terras bergantiñás e xalleiras, para modelar, ó seu paso, o territorio que transcorre polos concellos de Zas, Vimianzo e Camariñas ata conformar na súa foz a ría de Camariñas. 

Cómpre salientar tamén as achegas ó libro do que podería ser o seu quinto autor, o lembrado Roberto Mouzo, a quen dedican este traballo. Mostras do seu legado aínda seguen enriquecendo esta obra, así como as achegadas polo que ben podería ser o seu sucesor, o prometedor deseñador e debuxante, Rubén Rial. Destacar tamén as magníficas fotografías que acompañan e complementan os textos, tanto dos propios autores como as cedidas por Ana García, Tania Carreira, Manuel Rial, Víctor Santos e as da Asociación Castro Meda, sen esquecer as imaxes históricas de dous referentes da fotografía na Costa da Morte, Ramón Caamaño e José Vidal. 

Unha obra que espertará nostálxicas lembranzas en todos aqueles que, como no meu caso, teñan vivido e experimentado vivencias ás orelas e na contorna do «río do Porto», o hidrotopónimo histórico e máis acaído segundo os autores. Mais é, esencialmente, unha xanela aberta para coñecer diferentes espazos naturais e culturais tan interesantes como pouco coñecidos.

Un convite para mergullarse de cheo nas frías pozas e fervenzas do Rabiñoso e de Budián na cabeceira do río, visitar enclaves patrimoniais como as Torres do Allo no seu curso medio, descubrir as escuras e lendarias orixes do porto e vila do Cereixo ou as claves da relevancia estratéxica desta zona durante a Segunda Guerra Mundial. Un río que foi sustento esencial na economía doméstica durante séculos, como testemuñan muíños, batáns, fábricas, pesqueiras, represas, serradoiros e pequenos saltos para o aproveitamento hidroeléctrico que iremos atopando ó longo do curso do río. Conxuntos etnográficos como os Batáns de Mosquetín, un ecomuseo único en Galiza no que volver escoitar o son dos folóns entre o balbordo das correntes do río. 

Alén disto, descubriredes pequenas alfaias naturais como a área de lecer de Pedra Vixía ou a Carballeira da Devesa nos arredores de Baio e animarédesvos a percorrer a ruta polos Penedos de Traba e Pasarela e xa, no seu curso baixo, a senda de Carantoña onde o río soneirán entra nunha encaixada valgada antes de chegar ó barrio das Barrosas e a ruta dos muíños na entrada da vila porteña, famosa pola súa ponte e porto fluvial que permitiu o desenvolvemento económico da comarca e a comercialización do popular encaixe camariñán.

Xan, Evaristo, Moncho e Xosé agardan na ribeira, só tedes que achegarvos para arribar nas silandeiras augas do río Grande.

MapaRedeFluvialPorto

Unha lectura da guía “O río do Porto, o río grande da Terra de Soneira”, do SEMESCOM

Por Miro Villar

A colección de publicacións do Seminario de Estudos Comarcais para a Promoción do Patrimonio Cultural da Costa da Morte (SemEsCom) vén de presentar un novo volume intitulado O río do Porto, o río grande da Terra de Soneira, de autoría colectiva e que asinan Evaristo Domínguez Rial, Xan Fernández Carrera, Ramón Gándara e Xosé Mª Lema Suárez, coa implicación no patrocinio das administracións municipais dos tres concellos soneiráns Camariñas, Vimianzo e Zas. Unha edición que se engade ao calendario de mesa publicado con anterioridade e que tamén inclúe unha escolla de imaxes representativas deste río.

A obra leva unha sentida dedicatoria «en memoria de Roberto Mouzo Lavandeira, a quen tanto lle seguimos debendo», e non se trata de retórica, pois unha parte dos mapas e fotografías reproducidos   son da autoría do artista e investigador vimiancés finado de xeito prematuro en 2013.

Os autores dividen o seu estudo en seis epígrafes, as tres primeiras históricas, pois botan man da Xeografía, da Toponimia e da Literatura para nos achegar ás primeiras descricións do río do Porto, e as tres últimas desenvolven unha actualización pormenorizada feita polas achegas propias do curso alto, do curso medio e do curso baixo desta arteria fluvial da Terra de Soneira. Imos por partes.

Previamente, a «Introdución» contextualiza o río na vertente atlántica, xunto ao Anllóns na comarca bergantiñán, o Castro na antiga Nemancos (comarca de Fisterra na actualidade) e o Xallas que lle dá nome a outra comarca interior que non é próxima. Como ben se sinala, os ríos teñen diferentes denominacións (onte e hoxe) no seu curso, mais adoitan ser coñecidos por lugares ou parroquias polos que pasan ou desembocan. Alén diso, adiantásenos unha síntese do que imos atopar na obra.

A primeira epígrafe «Breves descricións da cunca do río do Porto» realiza unha cala nos estudos xeográficos e salienta tres realizadas ao longo do século XX: de Eugenio Carré Aldao en 1928, de Ramón Otero Pedrayo en 1962 e de Río Barja e Rodríguez Lestegás en 1992. Para os autores desta monografía a de Carré “é bastante deficiente, pero cómpre ter en conta os medios cos que se contaba na época”. Porén esas deficiencias só aparecen en nota a rodapé e ben merecerían unha análise máis detallada. Tampouco comentan as outras dúas descricións que se limitan a reproducir ao pé da letra, a de Otero Pedrayo coma todos os seus estudos está escrita cunha linguaxe moi literaria, que acada a preciosidade estilística en fragmentos coma este: “Por iso góstase millor dos engados do val do río do Porto, veiga lenturenta de millos e herbás, cas casas de Baio, cinguida de pomareiras dispostas en escada pra seren ben asoelladas…”, sempre inconfundible e sorprendente a prosa de Otero Pedrayo, nada a ver coa descrición moito máis científica e fría de Río Barja e Rodríguez Lestegás que pecha o capítulo.

Portada Libro do Rio do Porto do SEMESCOM

«Un río de nome incerto: Vir fluvius, río da Ponte, río do Porto ou río Grande?» é unha deliciosa epígrafe que percorre as fontes históricas para rastrexar o nome deste río, así nos mapas de Galiza dos séculos XVI, XVII e XVIII coñecemos nestas páxinas que figurou sen nome ou con outro errado. Interesante tamén é sabermos que no Catastro da Ensenada (1753) recibiu moitas outras denominacións que viñan a coincidir cos nomes locais das diferentes parroquias e conclúen sinalando que a denominación “río del Puerto” sería localista e limitada ao derradeito tramo ao tempo de se extrañaren porque non recibise nome nalgunhas parroquias onde ten longo percorrido como Gándara, Baio ou Bamiro.

Documéntanse testemuños históricos de todas as denominacións, desde o Vir fluvius romano até chegarmos á que foi máis común na segunda metade do século XX: o río Grande, que se data por vez primeira nos planos oficiais de Obras Públicas de 1950.

A terceira epígrafe «O río na literatura» é para nós unha pescuda relevante malia constatar a escasa atención que recibiu de poetas e narradores. O filólogo Xosé Mª Rei Lema colaborou neste capítulo rescatando un poema de Xosé Collazo, emigrante de Baio a Buenos Aires en 1912, que publicou en 1943 en Alborada e en 1953 en La Unión de Teo y Vedra, revistas da diáspora. E outro do poeta contemporáneo Manuel Rivas, inserido no seu libro Costa da Morte Blues (1995).

A maiores sinálase a presenza do río na novela xuvenil Capitán Araña (1999) de Rafael Lema e en Costa do Solpor (2013) de Xosé Mª Lema. Botamos de menos que non se mencione ao colectivo de poesía de mozos e mozas costeiros «Blas Espín» que convocaron nos anos noventa un certame poético co nome de Vir fluvius, cuxas obras eran publicadas. E tamén que o río Grande aparece nomeado na obra narrativa Os comedores de patacas (2004) de Manuel Rivas.

Contraportada Libro Semescom Rio do Porto

Deseguida principian os tres capítulos descritivos e que funcionan como unha guía didáctica e que van percorrendo o río desde o seu nacemento até a súa comuñón co mar. Nestas páxinas abundan as fotografías realizadas polos propios autores do estudo que lle engaden atractivo á descrición do patrimonio histórico e natural que podemos atopar ás beiras.

Así, temos o «Curso alto: das fontes xalleiras e bergantiñás do seu nacemento á Ponte do Sisto (Gándara)». Non imos adiantar aquí, obviamente, todas as descubertas que nos ofrecen, tan só salientar que sitúan como primixenio o río Sisto, que recollería as escorrentías da serra do Bico de Meda, ou o río Budián. É unha zona onde se suceden pequenas fervenzas para salvar os diferentes desniveis desde os montes até os vales. Alén destes cadoiros e dos numerosos muíños (nas páxinas finais do libro hai unha relación de todos eles e do seu estado de conservación) os autores detéñense no castro do Bico da Cruz e a mámoa da Pedra da Lebre, sen esquecer a aldea das minas do volframio (Varilongo) que achegou tanta riqueza aos xalleiros, e que foi a patria pequena do escritor Xosé Baña Pose “Pepe de Xan Baña” de quen se fai unha síntese biobibliográfica.

No «Curso medio: da ponte de Sisto (Gándara) á do Albardeiro (Calo)», alén das súas pontes e muíños, teñen especial relevo as Torres de Boén ou de Surribado, con documentación histórica e con lendas de seu; o Castro de San Cremenzo, un interesante exemplo dos denominados “castros de chaira”, mais nun proceso de destrución que non permite recoñecer o seu perímetro defensivo. Porén, neste curso do río as xoias son o primeiro pazo galego, As Torres do Allo, e a veciña igrexa renacentista de San Pedro de Allo.

Tamén se deteñen nunha síntese histórico-literaria da vila de Baio, con mencións ás súas orixes, á súa toponimia, aos seus edificios singulares e aos seus escritores: Enrique Labarta Pose (1863-1925), Francisco Romero Lema (1903-1972) ou o físico Jorge Mira (1968), así como a tres eclesiásticos de sona: o compositor Manuel Martínez Pose (1858-1935), o arcebispo Maximino Romero Lema (1911-1996) e o bispo Uxío Romero Pose (1949-2007).

Neste capítulo tamén se ocupan con detalle do pouco coñecido campamento militar da Cacharosa e das razóns da súa existencia; do afluente máis longo, o río Zas ou de Lamas, característico por abeirar o castro de san Adrián do Castro e a paraxe onde se celebra a Festa da Carballeira, ben coñecida en todas as nacións célticas; a área natural de Pedra Vixía, onde tamén se atopa a anta de Pedra de Moura de Pedra Vixía; a histórica Feira de Baio, na Piroga (Bamiro), hoxe en decadencia mais que foi un nó nas relacións comerciais da comarca e que xa se describía no imprescindible Diccionario Geográfico (1847) de Madoz.

No esquecemento tamén están xa a Casa da Fábrica ou da Máquina, xeradora de electricidade, ou moitos dos noutrora cantareiros muíños de auga. Despois do río de Vilar, o segundo afluente máis longo, os autores do estudo achégannos ao senlleiro conxunto etnográfico dos batáns e muíños do Mosquetín, lembrando a loita para os declarar Ben de Interese Cultural e a súa posta en valor pola Delegación de Cultura da Deputación coruñesa que os converteu en lugar de visita obrigada.

As piscifactorías e as pequenas centrais hidroeléctricas testemuñan o caudal do río neste curso até chegarmos á ermida e a ponte de Santa Eirena ou Irena na denominación oficial, e axiña xa nos atopamos a percorrer o río de Cambeda ou de Vimianzo, que sería o terceiro afluente máis longo.

Despois de lembrar a recente recuperación da festa etnográfica da Muiñada imos bater con outro territorio espectacular e que ultimamente está a poñerse en valor, os penedos de Traba e Pasarela, que chamaran a atención do primeiro gran xeógrafo hispano, Guillermo Schulz, dos nosos Ramón Otero Pedrayo e Augusto Pérez Alberti ou de poetas como Pondal, Evaristo Martelo Paumán ou Manuel Rivas.

A última epígrafe «Curso baixo: da ponte de Albardeiro á desembocadura na ría de Camariñas» revela un curso moi accidentado pola proximidade dos montes da serra de Pena Forcada e por terreo granítico. Alén das numerosas pontes e pontellas e dos moitos muíños, como os de Albardeiro, salientan a ermida de Castrobuxán (Calo) e os antigos “poxados”, pasos para atravesar o río, ao tempo que recollen a historia da familia fidalga dos Carantoña, da que se comentan os seus brasóns.

Novos aproveitamentos hidroeléctricos, áreas recreativas, coutos de pesca, acompañan o río até albiscarmos o castro do Croado, nas Barrosas, aínda en Vimianzo, e dísenos que “desde o seu cume gózase da mellor panorámica sobre a vila porteña e o último tramo do río do Porto”.

Estamos chegando xa a terras de Camariñas e aquí aprovéitase para realizar unha chamada conservacionista perante as ameazas que sofren a flora e a fauna autóctonas das beiras do río, coa chegada de especies invasoras como o eucalipto e as acacias e lembrando a desaparición de pescarías emblemáticas coma o reo, o mexillón ou a angula, que deran lugar á existencia dun lugar denominado A Pesqueira, onde se pescaba salmón de xeito artesanal.

A obra remata coa descrición detallada da Ponte do Porto e de Cereixo, dous lugares con moita historia detrás e cuxos pequenos portos ribeiráns tiveron moita actividade, prosperidade económica que en palabras do historiador Luís Lamela foi fracturada co golpe de estado de 1936 e a dura represión, xa que varios sindicalistas foron fusilados.

A igrexa de Santiago e as Torres de Cereixo, co seu muíño da Arcea, o único de mareas da Costa da Morte, conforman un espazo singular que tamén é descrito antes de chegarmos á desembocadura entre as parroquias de Leis (Muxía) e Xaviña (Camariñas), coa súa igrexa se Santa María e non moi lonxe o pazo dos Mouzo de Tasaraño.

A viaxe remata e as descubertas foron moitas, xunto a espazos máis coñecidos e citados en calquera guía da Costa da Morte apareceron aos nosos ollos ducias de lugares case descoñecidos que este estudo axuda a divulgar, primeiro entre nós, os habitantes e namorados da Costa que temos a obriga de os conservar para as xeracións futuras, e logo para as persoas que teñan interese no patrimonio cultural, histórico e natural.

Non é pouco o que aquí se nos mostra e sempre con amenidade. E non abonda unha xornada ou dúas para este percorrido, pois son moitas as propostas para o coñecemento e para o lecer. Benvida sexa esta obra que descende agarimosa polo río do Porto, o río grande da Terra de Soneira.

MapaRedeFluvialPorto

Presentación do libro “O río do Porto” en Baio

O próximo sábado 2 de marzo ás 12 do mediodía presentamos en Baio o novo libro O río do Porto, o río grande da Terra de Soneira, editado polo Seminario de Estudos da Costa da Morte e co-patrocinado polos concellos de Camariñas, Vimianzo e Zas.

Os seus autores, catro soneiráns: Evaristo Domínguez, Xan Fernández, Moncho Gándara e Xosé Mª Lema botaron máis de ano e medio no estudo deste río que nace por detrás do Bico de Meda en terras bergantiñás e xalleiras, pero que axiña se fai soneirán por completo, xunto con toda a súa cunca de afluentes, pois percorre de leste a oeste as terras dos concellos de Zas, Vimianzo e Camarñas, onde desemboca conformando a súa ría.
O libro conta con 140 páxinas, 151 fotos a cor, 13 gráficos e debuxos, 15 mapas e 3 cadros estatísticos. Na contratapas van dous grandes mapas (“A Rede Fluvial do río do Porto” e “Os seus principais aproveitamentos”, da autoría de Rubén Rial. A maior parte das fotos son dos autores, aínda que hai outras cedidas por outras perssoas (Ana García de “La Voz de Galicia”, Tania Carreira, Manuel Rial e Víctor Santos, entre outros). O libro leva a seguinte dedicatoria: “En memoria de Roberto Mouzo Lavandeira, a quen tanto lle seguimos debendo” (a maior parte dos debuxos, planos e unha parte importante das fotos son da súa autoría).

O libro estrutúrase do seguinte xeito: unha introdución; unha investigación sobre os distintos nomes que ó longo da historia tivo o río (desde o Vir fluvius “de los romanos” das crónicas antigas ó río Grande dos anos sesenta do séc. XX, pasando polos nomes de río da Ponte e río do Porto, que viña sendo o máis aceptado.
Despois un breve apartado do río na literatura, pásase a unha descrición polo miíudo do curso alto, do medio e do baixo, convidando a facer rutas de sendeirismo nas que se sinalan os lugares máis interesantes para visitar.

contraportada_rioPorto

2019-02-21

Un novo libro sobre o río grande da Terra de Soneira

A semana próxima (25-28 de febreiro 2019) estará na rúa o libro O río do Porto, o río grande da Terra de Soneira, editado polo Seminario de Estudos da Costa da Morte e co-patrocinado polos concellos de Camariñas, Vimianzo e Zas. Os seus autores, catro soneiráns: Evaristo Domínguez, Xan Fernández, Moncho Gándara e Xosé Mª Lema botaron máis de ano e medio no estudo deste río que nace por detrás do Bico de Meda en terras bergantiñás e xalleiras, pero que axiña se fai soneirán por completo, xunto con toda a súa cunca de afluentes, pois percorre de leste a oeste as terras dos concellos de Zas, Vimianzo e Camarñas, onde desemboca conformando a súa ría.
O libro conta con 140 páxinas, 151 fotos a cor, 13 gráficos e debuxos, 15 mapas e 3 cadros estatísticos. Na contratapas van dous grandes mapas (“A Rede Fluvial do río do Porto” e “Os seus principais aproveitamentos”, da autoría de Rubén Rial. A maior parte das fotos son dos autores, aínda que hai outras cedidas por outras perssoas (Ana García de “La Voz de Galicia”, Tania Carreira, Manuel Rial e Víctor Santos, entre outros). O libro leva a seguinte dedicatoria: “En memoria de Roberto Mouzo Lavandeira, a quen tanto lle seguimos debendo” (a maior parte dos debuxos, planos e unha parte importante das fotos son da súa autoría).
O libro estrutúrase do seguinte xeito: unha introdución; unha investigación sobre os distintos nomes que ó longo da historia tivo o río (desde o Vir fluvius “de los romanos” das crónicas antigas ó río Grande dos anos sesenta do séc. XX, pasando polos nomes de río da Ponte e río do Porto, que viña sendo o máis aceptado.
Despois un breve apartado do río na literatura, pásase a unha descrición polo miíudo do curso alto, do medio e do baixo, convidando a facer rutas de sendeirismo nas que se sinalan os lugares máis interesantes para visitar.

PRESENTACION LIBRO ANTROPONIMIA_acto

Os primeiros apelidos dunha parroquia galega: Berdoias (séc. XVII)

A Casa da Cultura de Vimianzo acolleu o pasado 1 de febreiro a presentación da obra Antropoloxía e lexicografía. No acto interviron Ana Isabel Boullón (editora e membro da AGOn e do ILG), o presidente do SEMESCOM Xosé María Lema Suárez, e presidiron o alcalde Manuel Antelo e Rosario Álvarez, presidenta do Consello da Cultura Galega. O acto congregou a 45-50 persoas, a maior parte de Berdoias, a parroquia vimiancesa sobre a que Lema Suárez realizou o seu estudo sobre os seus apelidos no século XVII (a única parroquia de toda Galicia que dispón deste estudo).
Se queres consultar este interesante traballo xa o podes descargar a través da nosa web nesta ligazón.