O desenvolvemento do galego como lingua de especialidade: certas dificultades terminolóxicas na Historia da Arte

O desenvolvemento do galego como lingua de especialidade: certas dificultades terminolóxicas na Historia da Arte

Hai xa bastantes anos -2004; o tempo pasa axiña- convidáranme a un Simposio de Terminoloxía Galega no Consello da Cultura da Galega, en Santiago. Eu presentara (anos máis atrás aínda, en 1991) a primeira tese de doutoramento na especialidade de Historia da Arte na USC, e, por tal motivo, o tema da miña charla fora “O desenvolvemento do galego como lingua de especialidade: certas dificultades terminolóxicas na Historia da Arte”. Nunca se publicou nin esta nin as outras conferencias, e agora, aproveitando que un investigador amigo está tamén realizando en galego unha tese de doutoramento na mesma especialidade, recuperei este texto medio esquecido que, cunha intención didáctica, intentaba resolver problemas terminolóxicos: “ábsida” ou “ábside”, “retablo” ou “retábulo”, “bóveda” ou “abóbada”?, as partes dun arco, dun castelo, dun pazo, as denominacións dos estilos artísticos etc.. Decidín publicalo agora para quen lle interese. O texto vai acompañado de abundantes fotografías (32) de obras arquitectónicas, retablísticas e escultóricas da Terra de Soneira, unha demostración de que, sen saírmos desta comarca, podemos atopar mostras de cada estilo artístico . www.costasolpor.blogspot.com XMª Lema

 A invitación que os organizadores deste Simposio amablemente me fixeron para participar nesta mesa redonda sobre terminoloxía coido que foi debida, por unha parte,  ó feito de ser coautor de varios dicionarios (os de Edicións Xerais, desde o primeiro, de 1986, ó último, de 2002) e autor da primeira –e, de momento, coido que a única- tese de doutoramento en Historia da Arte redactada en lingua galega, A Arte Relixiosa no Arciprestado de Soneira, defendida no Paraninfo da Universidade de Santiago o 29 de xaneiro de 1991[1].

1. Lintel, fronte ó castelán (en adiante cast.) ‘dintel’

A primeira xustificación sería dicir que está na fala, pero só o está en parte, pois na fala de moitos canteiros xa pasou a ser *dintel, por influencia do castelán. En portugués (en adiante port.) é lintel, e iso xa constitúe unha boa axuda, refrendada ó acudirmos á etimoloxía: procede do francés (en adiante fr.) medieval lintel ‘linde’, en relación co latín (en adiante lat.) limen.

En realidade, a forma máis popular e utilizada polos canteiros é lumieira (tamén capialzo e padieira, segundo as zonas); todas estes sinónimos son totalmente válidos e poden ser utilizados en contextos tanto de arquitectura popular como culta (‘o lintel ou lumieira da porta principal da catedral ou da Casa do Concello’).

2. Beiral, beirado = topete, fronte ó cast. ‘alero’

Son formas todas elas patrimoniais que deben impedir a introdución da forma allea.

3. Canzorro, fronte ó cast. ‘canecillo’

Proceden, un e outro de can, debido a que nestas pezas que na arquitectura románica contribuían a soster os beirais do tellado, se esculpían cans ou animais semellantes. É unha forma ben galega, vixente sobre todo para denominar os soportes incrustados na parede dos balcóns (en portugués é cachorro). Hai a dúbida de se as ménsulas –soportes incrustados de arcos e bóvedas- tamén poden ser denominadas canzorros.

4. Deambulatorio, mais non ‘xirola’

En port. só aparece deambulatorio; en castelán e catalán (en adiante cat.), as dúas formas son sinónimas (cast. deambulatorio e girola, cat. deambulatori e girola). No Vocabulario Ortográfico da Lingua Galega (VOLGa) aparece só deambulatorio; polo tanto, *xirola queda condenada.

5. Ábsida ou ábside? Vale tamén ousia?

As formas válidas son ábsida e ousia, formas femininas as dúas (s.f.), sinónimas e procedentes dun mesmo étimo: lat. absida(m).

En port., en troques, abside ou ábside (admiten ousia na acepción de ‘antiga capela maior’); cast. ábside -substantivo masculino (en adiante s.m.)-; cat. ábsis; italiano (en adiante it.) àbside ou àbsida).

6. Sancristía e sacristía

Admítense as dúas formas, aínda que o VOLGa preferiu o popularismo, moi estendido, resultado dunha etimoloxía popular nacida do cruzamento de sacra con san(ta).

7. Aparello de cachotaría e de cantaría

Falando dos tipos de aparello, o ‘opus incertum’ e o ‘opus quadratum’ dos romanos correspóndense en galego coa cachotaría e a cantaría, respectivamente, recorrendo unha vez máis á fala popular dos canteiros. Tamén vale cachotería e cantería. As pedras grandes irregulares de pedra usadas na construción son cachotes, e as cortadas coidadosamente, talladas e picadas de forma máis ou menos paralelepipédica son pezas de cantaría (equivalentes, neste caso, ó port. silhar e ó cast. sillar). Unha parede de cachotería (ou ‘de aparello’) é, polo tanto, aquela feita a base de unir pedras irregulares sen puír, e a de cantería (port. silharia; cast. sillería) a realizada con pezas paralelepipédicas traballadas a pico, ben puídas. Unha vez máis a fala popular é a que se impón.

Na nosa fala patrimonial tamén hai paredes de perpiaño, feitas a base de bloques de pedra de forma rectangular, con seis caras, sen picar. A forma ‘perpiaño’ aparece no dicionario de María Moliner (1988) na letra pequena, coa acepción seguinte: “piedra que atraviesa la pared” (non se corresponde, polo tanto, ó noso).

8. Fornelo, fornela (e mesmo furna), fronte ó cast. ‘hornacina’

As oquedades feita nunha parede ou no panel dun retablo para colocar unha imaxe reciben en cast. a denominación de ‘hornacinas’, castelanismo de doada introdución no noso idioma.

A orixe da denominación está fóra de toda dúbida: na palabra forno, dada a semellanza evidente, de aí que a adaptación lóxica ó galego deba ser fornelo ou fornela, do mesmo xeito que outros idiomas románicos: port. fórnice; cat. fornícula; it. fornello; fr. forneau.

Casualmente, e en datas recentes, nun documento galego redactado en castelán (coido que do séc. XIX) onde se contrataba a fabricación dun retablo, dicíase que o retablo tiña que ser dun determinado número de ‘furnas’; coido que esta forma, furna, tirada do noso vocabulario xeográfico e tan inequivocamente galega, tamén válida (e certamente expresiva) como sinónimo, o mesmo que nicho, que tamén aceptan o portugués e o castelán.

Ficha 2: As ordes arquitectónicas clásicas. Cúpulas.

A nomenclatura é moi técnica e, polo tanto, as diferencias entre os idiomas por forza teñen que ser mínimas.

O acroterio é, por unha parte, a figura ou adorno que se coloca nos extremos ou no vértice superior do frontón dos templos gregos e romanos; por outra, tamén se pode chamar así ó remate ornamental –xeralmente de forma piramidal- que vai sobre a cornixa do tellado. En castelán é acrótera. O galego é máis fiel ó étimo (gr. akrotérion ‘extremo, punta’), igual que o portugués (acrotério), o catalán (acroteri) e o italiano (acroterio).

Hai unha palabra patrimonial, lampión, que é o remate –xeralmente de forma piramidal- que se adoita colocar sobre o vértice do pinche da paredes máis estreitas do hórreos. Pode ser sinónima da segunda das acepcións de acroterio; para a primeira teño as miñas dúbidas, pois no frontón do templo tamén pode ser unha simple figura.

Noutra orde de cousas, cómpre chamar a atención no xénero feminino da palabra arquitrabe, e no –x- etimolóxico de cornixa (lat. córnix, -cis). Confróntese (cfr.) co port. cornija. No cast. e no cat. é cornisa. Lóxicamente tamén chama a atención a observancia da acentuación esdrúxula do galego e do portugués en termos moi técnicos como métopa ou estilóbata (fronte ó cast. metopa –tamén admite métopa– e estilobata).

Un dos tipos de cúpulas é a que se levanta sobre os catro triángulos esféricos que se forman nos ángulos dos muros dun edificio. En cast. denomínase cúpula sobre pechinas, pola relación –segundo algún dicionario de termos artísticos- coa palabra pecho “por la concha de los peregrinos en la esclavina”[Paniagua;1978, 249]). Obviamente, se a denominación ten a súa orixe nunha palabra inequivocamente castelá, ten moitas posibilidades de que non valla para o galego. Recorremos neste caso ó portugués, onde se denomina cúpula sobre pendentes.

Do mesmo xeito, o ciborio galego coincide co portugués e son máis fieis á etimoloxía (lat. ciborium ‘copa grande’) que o cast. cimborrio e o cat. cimbori.

Ficha 3: Arcos e bóvedas

1. As partes dun arco

No tocante ás partes do arco, a aparición da forma castelá dovela no canto da galega doela nun texto de Historia da Arte das probas de acceso á Universidade motivou hai un par de anos algunha protesta. En efecto, o nome de cada unha das pezas de cantería labradas que, ben en forma de cuña truncada ou en disposición radial, conforman un arco ou bóveda chámase en galego ‘doela’, palabra que procede do fr. antigo douelle. Dentro da arquitectura popular tamén son doelas cada unha das pezas de cantería que conforman as paredes dos hórreos de pedra, lixeiramente rebaixadas pola parte superior para facilitar a entrada do aire. E en carpintería son doelas as táboas curvadas dos bocois.

O feito de que a superficie exterior dun arco reciba en castelán o nome de extradós e a interior intradós, pode levarnos ó equívoco de pseudogaleguizar as formas en *extradous e *intradous. Falso: en galego e en portugués as formas correctas son, respectivamente, extradorso (de extra- ‘fóra de’ + dorso) e intradorso (de intra- ‘dentro de’ + dorso).

Entre os tipos de arcos están, entre outros, o abucinado (de bucina), o alintelado (de lintel), o apuntado ou oxival (<fr. ogive, de orixe escura, talvez do lat. augere ‘aumentar, reforzar’). Advertímolo porque poida que alguén asocie esta palabra a ‘ollo’, equivocadamente. En port. e cat. (ogival) consérvase o –g- etimolóxico; non así en cast. (ojival). Outro tipo de arcos é o triunfal ou toral (lat. toralis); nada que ver con ‘touro’. En troques, o arco perpiaño tamén se pode denominar arco faixón, pois si ten que ver con ‘faixa’.

2. Bóveda ou ‘abóbada’?

O VOLGa rexeitou a forma portuguesa ‘abóbada’ e deixou a forma bóveda como a correcta, a única que se rexistra na fala. Tamén é admisible a forma vouta, que se atopa en documentos antigos, máis fiel á etimoloxía (do baixo latín *volvita, por voluta, en relación con volvere ‘voltear, volver’) e máis semellante ás formas resultantes doutros idiomas (cat. e it. volta, fr. voûte, inglés vault). Cabe preguntarse de onde proceden o b- do galego e castelán e os dous ‘bes’ do portugués.
Entre os tipos de bóvedas cabe citar as de canón, as de canón con arcos faixóns, as de aresta, as estreladas, as vaídas… e as de crucería con arcobotantes, moi propias da arquitectura gótica. Fronte ó cast. arbotante, chamamos a atención sobre a forma arcobotante –cada un dos arcos que transmiten a un contraforte o empuxe da bóveda-, que é a correcta, pois procede da forma francesa arc-boutant (en portugués tamén é arcobotante e en catalán arcbotant; en italiano tiraron polo camiño do medio e chámanlle contrafforte aereo).

Ficha 4: Retablos, imaxes, ourivaría

1.Retablo ou retábulo?

O VOLGa admitiu a primeira forma, retablo, rexeitando a segunda que, por ser a forma portuguesa, se viña rexistrando en textos artísticos. A forma procede do baixo latín retaulus, de re[tro] ‘detrás’ + tabula ‘táboa’.

En sentido vertical, o retablo divídese en banco ou predela e en corpos (primeiro corpo, segundo corpo…); o último corpo tamén recibe o nome de ático. En sentido horizontal, cada corpo divídese en varios espazos divididos por columnas chamados intercolumnios, pero que en castelán, ademais desta forma, tamén se denominan calles; en base a isto, tense traducido ó galego por *rúas, pero non considero correcta esta denominación. Na miña tese de doutoramento utilizara a forma canle –e a variante cale-, considerando, equivocadamente, que podía estar en relación etimolóxica coa palabra castelá calle (<lat. callis ‘carreiro’, segundo o Diccionario Crítico Etimológico de J. Corominas/J.A. Pascual (1980), que engade que esta palabra “vive también”, entre outros idiomas, no port. cale ‘cano de madeira, desfiladeiro dun río’. Esa forma portuguesa cale fora a que me levara a min a pensar que puidese haber unha forma cale/canle que, no canto de derivar do lat. canale(m), derivase do tamén lat. callis. Obviamente, estaba equivocado. O certo é que, por moito que eu daquela preguntara a reputados lingüistas, ningunha das alternativas que se me deron (‘leirado’, ‘estaxe’, ‘illarga’…) me convencera. Enviei algunha que outra carta a lingüistas portugueses e tampouco me souberon dar razón (en textos relacionados cos retábulos portugueses só aparecen as formas de intercolunio e painel).

Intercolumnio e panel (e mesmo pano, como aparece nalgún texto) son, xa que logo, formas perfectamente válidas para referirse a estes espazos no noso idioma.

2. Descrición das imaxes

As imaxes descríbense polo tipo físico do personaxes (novo, maduro, vello…), polas súas vestiduras e polos obxectos que adoita levar na man que nos permiten a súa identificación (os atributos, xerais ou persoais). Nas súas vestiduras fórmanse pregas ou dobras (cfr. cast. pliegues) que pola súa maior ou menor profundidade ou polas súas formas (dondas, acartoadas…) teñen a súa importancia para a inclusión da obra nun estilo ou noutro.

Como denominación da “pintura relixiosa realizada sobre unha táboa, propia das igrexas de Oriente” o VOLGa impuxo a forma icona (s.f.). Vai custar ferro e fouce normalizala, pois non é doado para o profesor utilizala con normalidade ó estar tan próxima ó máis habitual dos nomes populares da parte externa do órgano sexual feminino. Tamén aparece na linguaxe da informática, e sei dalgún profesor que a evita pasándose conscientemente á forma castelá, icono, que parece que “non soa tan mal” (a pesar de que ‘cono’ é tamén outra das denominacións populares galegas da vulva, pero os prexuízos son os prexuízos…). Un caso que nos lembra a loita da forma auténticamente galega polbo para desprazar á castelá pulpo, moi metida na fala (a pesar de todas as explicacións dadas á torta e á dereita, aínda non demos recuperado a nosa forma auténtica).

En port. a forma admitida é ícone (s.m.), en cat. e it. icona (s.f.); en fr. icône (s.f.).

 3. Ourivaría ou ourivesaría?

Ourivaría (ou ourivería) é o oficio, a arte ou a técnica dun ourive (<lat. aurifice‘o que traballa o ouro’). O galego afástase do cast. orfebrería e achégase ó port. ourivesaría (pero obviando esa sílaba –sa- non etimolóxica). Por certo, que ourivería é palabra sinónima de prataría, e ourive de prateiro ‘o que traballa a prata’, pois o certo é que os que desenvolven este oficio tanto traballan no ouro coma na prata (e noutros metais).

4. Incensario, ¿e ‘botafumeiro’?

No estudio da ourivería relixiosa, cada unha das partes dos diversos obxectos ten unha denominación especial e característica. Así, un cáliz componse de pé ou peaña (o basamento), dun hastil, vástago ou fuste (a zona estreita intermedia, cuxa parte central é o nó) e a copa; unha naveta tamén ten como base un pé ou peaña, e, a semellanza de calquera nave mariñeira, un casco, unha cuberta, unha proa –e sobre ela pode haber un mascarón-, unha popa e uns laterais que poden ser denominados babor e estribor (ou, o que é o mesmo: couso e arca).

Un incensario ten un pé ou peaña, unha copa e un corpo de fume. Na miña tese fixera un tímido intento de alternar como sinónimo desta palabra a de botafumeiro, por extensión do arquicoñecido gran turíbulo da catedral de Santiago (por certo, este sinónimo tan erudito, turíbulo, non o utilizara en ningún momento). Confeso que non tivo moito éxito o intento, pois mesmo a algún dos meus lectores lles parecera inapropiada tal denominación –dun nivel de lingua distinto-, quizais porque Botafumeiro, a pesar de ser unha ben expresiva creación inequivocamente popular galega, só hai un (e poida que mereza ser escrito con maiúscula na súa consideración de únicum).

Ficha 5: castelos e pazos

1. A confusión entre ameas e merlóns dos castelos

Paradoxalmente, a palabra castelo aínda non está definitivamente imposta na fala popular para denominar ‘un antigo edificio fortificado e defendido por un conxunto de murallas, torres, baluartes e foxos’, pois foise perdendo e hoxe ten certa preminencia a forma castelá. Si permanece ben viva na toponimia, especialmente para denominar montañas ou outeiros onde houbo ou hai unha construción deste tipo –ou as súas ruínas- ou cunha forma que a recorda.

O vocabulario das partes dun castelo é moi específico, e poucas son as formas que se escoitan a nivel popular. Seguramente se foron perdendo coa historia, a medida que estas construcións defensivas foron quedando ancoradas no pasado. O vocabulario é, polo tanto, aprendido, e por iso vai coincidir co que teñen os idiomas máis próximos, portugués e castelán; nel rexistramos palabras de orixe árabe (adarve, barbacá) ou do francés antigo (baluarte), talvez aínda máis cás de orixe latina.

Nun castelo hai unha ou varias murallas, torreóns ou baluartes, unha torre da homenaxe, matacáns, canzorros e ventás seteiras (por onde disparar setas ou frechas), pontes levadizas e foxos, etc. E dise que as murallas, torreóns e torres van rematadas por ameas, falándose ademais de torres ameadas, e aí cómpre facer unha precisión. Stricto sensu, as ameas son os espacios ou ocos que quedan entre dous merlóns ou remates dentados da parte superior das murallas dos castelos, pero é un feito que para a xente do común as ameas acabáronse identificando con eses remates dentados e non cos ocos, que quedaron sen nome. matacáns

2. Que é un pazo?

Dado o seu étimo (<lat. palatiu) debera ser sen discusión a palabra patrimonial do galego coa que se designa calquera ‘edificio suntuoso que serve de residencia a unha familia nobre’, estea situado onde estea. Pero non é tan así, pois para moita xente só é un pazo o edificio suntuoso situado na zona rural, propio de Galicia, que foi ou está habitado por unha familia nobre. Por outra banda, a forma plena palacio tamén é admisible, e pode ser sinónima dalgunhas acepcións de ‘pazo’.